O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti



Download 4,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet93/271
Sana02.01.2022
Hajmi4,73 Mb.
#306804
1   ...   89   90   91   92   93   94   95   96   ...   271
Bog'liq
iqtisodiy talimotlar tarixi

d) sinflar va daromadlar 
A.Smit  qarashlarida  jamiyat  uch  sinfga  ajratib  ko‗rsatiladi:
  yer 
egalari, tadbirkorlar, yollanma ishchilar

–  yer  egalari  qo‗lida  asosiy  ishlab  chiqarish  vositasi  yer  bo‗ladi. 
Ular  ijaraga  bergan  yeri  uchun  ijara  to‗lovlari  sifatida  ushbu  yerdan 
olingan daromadning bir qismini renta ko‗rinishida oladi; 
–  tadbirkorlar  ishlab  chiqarish  vositalarining  ikkinchi  bir  turiga 
(imorat-inshootlar,  asbob-uskunalar,  fermalar,  xomashyo  zaxiralariga) 
egalik qiladi, ishchilarni yollaydi va daromad ko‗rinishida foyda oladi; 
–  yollanma  ishchilar  –  eng  ko‗p,  kambag‗al  sinf  hisoblanadi,  ular 
mulk egasi emas va ular mehnatini sotib, daromad ko‗rinishida ish haqi 
oladi. 
A.Smit  bo‗yicha  jamiyat  uch  sinfdan  tashqari  har  xil  guruh  va 
qatlamlarni  ham  o‗z  ichiga  oladi.  Asosiy  sinflar  daromadlari  birlamchi 
hisoblanishi bilan ajralib turadi. Boshqa guruhlarning daromadlari esa – 
ikkilamchi, ya‘ni qayta taqsimlash natijasida shakllanadi. 
A.Smit  daromadning  har  uchala  asosiy  shaklini  alohida  ko‗rib 
chiqdi. 
Ish  haqi  nazariyasi.
  Ishchining  daromad  sifatidagi  ish  haqi  A.Smit 
bo‗yicha,  mamlakatning  milliy  boyligi  darajasiga  bevosita  bog‗liq. 
A.Smitning  ish  haqi  nazariyasining  e‘tiborga  molik  joyi  shundan 
iboratki,  u  U.Petti,  fiziokratlar  va  D.Rikardodan  farqli  ravishda 
mehnatga  haq  to‗lash  miqdori  yashash  minimumi  darajasigacha  pasa-
yadi,  deb  atalmish  qonuniyatni  inkor  etgan.  Buning  ustiga  A.Smit 
mehnatga bo‗lgan qiziqishni kuchaytirish maqsadida ish haqini oshirish 
tarafdori bo‗lgan. Uningcha, past ish haqidan ko‗ra yuqori ish haqi amal 
qilib  turgan  paytda  faol  faoliyat  yurituvchi  ishchilarni  doimo  topish, 
ishga jalb etish mumkin bo‗ladi. 
Foyda nazariyasi.
 A.Smit bo‗yicha, tovar qiymatining bir qismi ish 
haqi  sifatida  ishchiga  tegadi,  qo‗shimcha  mehnat  bilan  yaratilgan 


120 
 
qiymatning  qolgan  qismi  tadbirkorning  daromadi  ko‗rinishida  uning 
foydasini  tashkil  etadi.  A.Smit  foydani  tadbirkorlik  tavakkalchiligi 
uchun,  ishchiga  yashash  vositalarini  avanslagani  uchun  tadbirkorga 
to‗lanadigan  haq,  deb  hisobladi,  undan  keyinchalik  tadbirkorlik 
daromadining  adolatli  ekanligini  isbotlashda  keng  foydalanildi.  Foyda 
miqdori A.Smit bo‗yicha, ―kapital qiymati bilan aniqlanadi va foydaning 
ko‗p yoki kam bo‗lishi ushbu kapital miqdoriga bog‗liq bo‗ladi‖. Foyda 
Me‘yorining  pasayish  moyilligi  qayd  qilib  o‗tiladi,  bunday  moyillik 
iqtisodiy  rivojlanish  bilan  bog‗lab  tushuntiriladi,  negaki,  ancha 
rivojlangan mamlakatlarda foyda Me‘yori hamisha past bo‗ladi. 
U foyda miqdoriga 3 ta omil ta‘sir ko‗rsatishi mumkin, deb taxmin 
qiladi: 
1. Mehnat bozorlaridagi raqobat. Buning natijasida maoshlar ko‗tariladi. 
2.  Mahsulot  bozori  o‗rtasidagi  raqobat.  Ishlab  chiqaruvchilar  o‗rtasida 
raqobat ortadi, mahsulot narxlari tushadi, foyda ham kamayadi. 
3.  Investitsiya  bozorlarida  raqobat,  investitsiya  imkoniyatlari  soni 
cheklangan, kapital miqdori oshganda foyda kamayadi. 
U ba‘zi hudud (masalan, Shimoliy Amerikada) maosh va foyda har 
ikkisi yuqori darajadi oshganini ham E‘tirof etib o‗tadi. 
Renta  nazariyasi.
  A.Smit  nazariyasiga  ko‗ra  renta  ishchining  haq 
to‗lanmagan  mehnati  bilan  yaratiladi,  uning  mehnati  mahsulotning  bir 
qismi  hisoblanadi.  U  rentada  yerga  bo‗lgan  xususiy  mulkchilik 
monopoliyasi  unsurlarini  ko‗rgan,  lekin  absolyut  va  differensial  renta 
tushunchalarini  ajratib  ko‗rsatib  bermagan.  Yer  uchastkalari  ham 
unumdorligi,  ham  joylashishi  bo‗yicha  farq  qilishi,  bu  farqlarning 
ikkalasi  ham  turli  tavsif  va  miqdordagi  rentaning  shakllanishiga  sabab 
bo‗lishi mumkinligi qayd qilib o‗tilgan.  
Smit  rentaning  eng  kamida  4  ta  nazariyasini  taklif  etadi,  rentaning 
kelib chiqishi: 
1)
 
yer egalari tomonidan talab; 
2)
 
monopoliya; 
3)
 
turli xil afzalliklari; 
4)
 
tabiat saxiyligi bilan belgilanadi. 
Nominal narx. 
Adam Smit garchi nominal narx taklif yoki faqatgina 
mahsulot  narxlari  kabi  belgilanadi,  deb  izohlagan  bo‗lsa  ham,  u 
talabning  rolini  butunlay  rad  etmagan.  U  bozordagi  narx  talab  va 
taklifning  har  ikkisi  tomonidan  belgilanadi,  deb  ishongan.  U  ba‘zida 
tabiiy  narxlar  ham  aynan  talab  va  taklifga  bog‗liqligini  ta‘kidlagan. 
Shuningdek, u iqtisodning turli sektorlari orasida resurslar nazoratida va 


121 
 
tabiiy  narxlar  tuzilmasida  talabning  o‗rni  haqida  qayd  etib  o‗tgan. 
Nominal narxni belgilashda ba‘zi faktorlar chalg‗ituvchi bo‗lgani sabab 
Smit 3 ta alohida nazariyani ishlab chiqdi: 1) mehnat qiymati; 2) mehnat 
buyrug‗i  nazariyasi  va  mahsulot  narxi  nazariyalari.  Smitning  fikricha, 
narxlar talab va taklif bilan bog‗liq holda shakllanadi. 
Taqsimot  nazariyasi
.  Daromadning  shaxsiy  taqsimoti  alohida 
sotilgan  mahsulot  miqdori  va  narxiga  bog‗liq  bo‗ladi.  A.Smit  mehnat 
ko‗pchilik  oila  va  ro‗zg‗or  tomonidan  egalik  qilinadigan  mahsulot 
omilidir, shuning uchun daromad maosh darajasi va ish vaqtiga bog‗liq 
bo‗lgan holda shakllanadi, deydi.  
Smitning  iqtisodiy  nazariyaga  qo‗shgan  hissasi 
nihoyatda  ulkan.  O‗sha  davrdagi  mutafakkirlarga 
qaraganda  A.Smit  bozor  iqtisodiyotini  boshqarish-
ning  asosiy  g‗oya  va  kuchlarini  ko‗ra  oldi.  Biroq 
uning  ishlari  xatolardan  xoli  emas.  U  ba‘zi 
jabhalarda,  ya‘ni  narxlarning  umumiy  darajasi, 
nisbiy narxlarda chalkashliklarga yo‗l qo‗ydi. Biroq 
uning  g‗oyalari  iqtisodiy  siyosat  va  bozor 
o‗rtasidagi  munosabatlarga  aniqlik  kiritdi,  tartibga 
soldi. 
  Umumiy  olganda,  Smit  raqobatbardosh  bozorlar  faoliyati  ustida 
tadqiqotlar  olib  borgan holda  iqtisodiy  nazariyaga  sezilarli  darajada  o‗z 
hissasini  qo‗shgan  Rikardo,  J.S.Mill  va  Alfred  Marshall  kabi  naza-
riyotchilar Adam Smitning tahlillarini chuqur o‗rganishgan.
 

Download 4,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   89   90   91   92   93   94   95   96   ...   271




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish