O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
Ibn Xaldunning iqtisodiy qarashlari 
 
Ibn Xaldun (1332-1406-yillar) faqat iqtisodiy 
masalalar  bilan  qiziqmadi.  Uning  iqtisodiy 
masalalarni  o‗rganishga  doir  qarashlari  kattaroq 
kontekstda  bo‗lgan.  Biz  bugun  rivojlanish  sikli, 
               Ibn Xaldun
                deb  atayotgan  qishloq  xo‗jalik ustuvorlik  qilgan 
  
Abu Hamid al-G‗azzoliy 
(1058-1111)
 
I 

---

25 
 
jamiyatdan  hunarmandchilik  sohasi  ustuvorlik  qilgan,  qo‗shimcha 
iqtisodiy  o‗sish  va  yuqoriroq  mehnat  samaradorligi  mavjud  bo‗lgan 
jamiyatga  o‗tayotgan  jamiyatda  paydo  bo‗lgan  iqtisodiy  qarashlarni 
uning keng miqyosli tadqiqotlari asosida o‗rganishimiz mumkin.  
Bugungi  kun  nuqtayi  nazaridan  qaraganda  Ibn  Xaldun  tomonidan 
ko‗p  ―iqtisodiy‖  masalalar:  foyda,  taklif,  talab,  narx,  jami  ortiqcha 
miqdorlar  va  sarmoyaning  shakllanishi  kabi  holatlar  chuqur 
o‗rganilganligi  va  tahlil  qilinganligini  ko‗rish  mumkin.  Ayrim  man-
balarda  Ibn  Xaldun  islom  dunyosida  ilk  iqtisodiy  qarashlar  bilan 
shug‗ullangani qayd etiladi, ayrim bahs va munozaralarga ko‗ra bunday 
taniqlilik  al-G‗azzoliyga  tegishli.  Ulardan  avval  ming  yillik  davomida 
mashhur  bo‗lib  kelgan  Aristotel  va  Platon  kabi  arab  faylasuflari  ham 
iqtisodiyotga  nisbatan  ko‗proq  fundamental  muhimlikka  ega  bo‗lgan 
masalalarni  o‗rganish  jarayonida  iqtisodiy  faoliyatning  dastlabki 
tadqiqotlarida ayrim qiziqarli yutuqlarga erishdilar
6
. 
Bizgacha yetib kelgan eng qadimgi qo‗lyozmalarda (Qadimgi Misr, 
eramizdan  avvalgi  XXII  asr)  noib  va  aholi  o‗rtasidagi  munosabatlar 
to‗g‗risida  fikr  yuritiladi.  Bu davrda sinfiy  ajralish  to‗la  shakllanmagan 
bo‗lib,  boshqaruv  ishiga  ishbilarmonlarni  taklif  etish  (yuqori  tabaqali 
yoki oddiy aholidan bo‗lishidan qat‘iy nazar) kerak, deyilgan.  
Qadimgi Misr – Afrikaning shimoliy-sharqida, Nil daryosining quyi 
oqimida  joylashgan  qadimiy  davlat.  Miloddan  avvalgi  10—6  ming 
yillikda  Nil  atrofidagi  savannalarda  tarqoq  yashagan  qabilalar 
terimchilik,  ovchilik,  keyinroq  esa  baliq  ovlash  bilan  shugʻullanishgan. 
Ular  orasida  qadimiy  som  xalqlariga  mansub  qabilalar,  barbarlar  va 
kushitlar  boʻlib,  ularning  aralashuvidan 
miloddan  avvalgi  4ming  yillikda  Misr  xalqi 
vujudga  kelgan.  Aholi  nufusining  ortishi 
chorvachilik  va  dehqonchilikka  oʻtishni 
tezlashtirgan,  bu  esa  hududiy  jamoalarning 
paydo  boʻlishiga  olib  kelgan.  Dehqonchilik 
qilish  uchun  kanallar,  toʻgʻonlar  qurish 
zaruriyati  tugʻilgan,  buning  uchun  esa  oʻzaro 
urushlarda  asir  tushgan  qullar  mehnatidan 
foydalanilgan.  Natijada  jamoada  ijtimoiy 
tabaqalanish  roʻy  berib,  urugʻ  zodagonlari 
ajralib 
chiqqan, 
qabila 
sardorlari 
                                                             
6
 History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander 49-51 b. 
 
«Avesto» kitobi 
 

---

26 
 
podshohchalarga  aylangan.  Bir  qancha  mayda  quldorlik  davlatlari 
vujudga kelgan. Keyinchalik ular oʻrtasidagi kurash natijasida Shimolda 
Quyi  Misr,  janubda  Yuqori  Misr  podsholiklari  tuzilgan.  Miloddan 
avvalgi  taxminan  3ming  yillikda  ikkala  podsholik  birlashib,  yagona 
davlat barpo boʻlgan. Misrning keyingi tarixi 4 asosiy davrga boʻlinadi: 
Ilk  podsholik  (miloddan  avvalgi  taxminan  3000—2800),  Qadimgi 
podsholik  (miloddan  avvalgi  taxminan  2800—2250),  Oʻrta  podsholik 
(miloddan  avvalgi  taxminan  2050—1700),  Yangi  podsholik  (miloddan 
avvalgi  1580—1070),  Soʻnggi  podsholik  (Liviya-Sais  va  Eron)  davr 
(miloddan avvalgi taxminan 1070—332).