Kompton effekti 2

---

Kompton effekti 

 

 

 

 

 

Reja: 

 

1.

 

Kompton effekti 

2.

 

Mikrozarralarning to‘lqin xususiyatlari 

3.

 

Elektron difraksiyasi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

1905  yil  A.Eynshteyn  tomonidan  taqdim  etilgan  fotoeffektning  tushuntirilishi 

amerika fizigi A.Kompton (1922 yil) tajribalarida o‘zining eksperimental ifodasini 

topdi.  Kompton  moddaning  erkin  (yoki  atomlar  bilan  kuchsiz  bog‘langan) 

elektronlarida  qisqa  to‘lqinli  rentgen  nurlanishini  elastik  sochilishini  tadqiq  qildi. 

U  tomonidan  kashf  etilgan,  keyinchalik  Kompton  effekti  deb  nom  olgan  effekt, 

sochilishda  nurlanish  to‘lqin  uzunligining  o‘zgarishi  mumkin  emas  –  degan 

to‘lqiniy  nazariyaga  mos  kelmasligi  ma’lum  bo‘ldi.  To‘lqin  nazariyasiga  binoan, 

elektron  yorug‘lik  to‘lqinining  davriy  maydoni  ta’siri  ostida,  to‘lqin  chastotasida 

majburiy  tebranish  hosil  qiladi  va  shuning  uchun  shu  chastotadagi  to‘lqinlarni 

nurlantiradi. 

Kompton  effekti  chizmasi  19.1-rasmda  berilgan.  R  Rentgen  trubkasidan 

chiqadigan 



0

  to‘lqin  uzunligidagi  monoxromatik  rentgen  nurlanishi  qo‘rg‘oshin 

diafragmalar  orqali  o‘tadi  va  ingichka  dasta  ko‘rinishida  nishon  modda 

R 

(grafit, 

alyuminiy)  ga  yo‘naladi.  Qandaydir 



  burchak  ostida  tarqalgan  S  rentgen  nurlari 

stolchaga buriluvchan qilib maxkamlangan difraksion panjara rolini o‘ynaydigan K 

kristall o‘tadigan nurlanish Rentgen spektrografi yordamida tahlil qilinadi. Tajriba 

shuni  ko‘rsatadiki,  sochilgan  nurlanishda  to‘lqin  uzunligining 



  o‘zgarishi 



 

tarqalish burchagiga bog‘liqligi kuzatiladi: 



=



-



0

=2



sin

2

(



/2) , 

бu еrда 



=2,43



10

-3

 

nm

 - sochadigan modda xususiyatlariga bog‘liq bo‘lmagan 

Kompton  to‘lqin  uzunligi  deb  ataladi.  Sochilish  nurlanishida 



  to‘lqin  uzunlikli 

spektral chiziq bilan bir qatorda (0 to‘lqin uzunlikli siljimagan chiziq ham  

kuzatiladi.  Siljigan  va  siljimagan  chiziqlar  intensivliklari  munosabati  modda 

turiga bog‘liq. 

---

 

rasm. Kompton effektining tajribasining chizmasi 

 

19.2-rasmda  ba’zi  bir  burchak  ostida  sochilgan  nurlanish  spektri  -  intensivlik 

taqsimoti  egri  chizig‘i  ko‘rsatilgan.  Kompton  effekti  1923  yilda  A.Kompton  va 

P.Debay (mustaqil ravishda) tomonidan nurlanish tabiati, haqida kvant tasavvurlari 

asosida  tushuntirib  berildi.  Agar  nurlanish  bu  fotonlar  oqimi  deb  qabul  qilinsa, 

unda Kompton effekti - bu rentgen fotonlarini moddaning erkin elektronlari elastik 

to‘qnashuvi  natijasidir.  Moddalarning  yengil  atomlarida  elektronlar  atomlar 

yadrolari  bilan  kuchsiz  bog‘langan,  shuning  uchun  ularning  erkin  deb  hisoblash 

mumkin.  To‘qnashish  jarayonida  foton  elektronga  saqlanish  qonuniga  binoan  o‘z 

energiyasining va impulsining bir qismini beradi. 

 

 

19.2-rasm. Sochilgan nurlanish spektrlari 

 

Ikkita  zarraning,  ya’ni 

0

0

