Biolog 10 indd

Tayanch  so‘zlar: 
arxantroplar,  paleoantroplar,  neoantroplar.
Savol  va  topshiriqlar:
1. Odam evolutsiyasining bosqichlarida ro‘y bergan o‘zgarishlarni muhit omillari 
bilan  bog‘lab  tushuntiring.
2.  Arxantroplarga  xos  belgilarni  ayting.
3.  Paleoantroplarning  tashqi  tuzilishini  tasvirlang.
4.  Neoantroplarga  xos  xususiyatlarni  izohlang.
58-§.  ODAM  EVOLUTSIYASINI  HARAKATLANTIRUVCHI 
KUCHLAR
Odamning paydo bo‘lishida biologik omillar katta ahamiyatga ega bo‘lsa-
da,  biroq  ularning  o‘zi  antropogenezni  tushuntirish  uchun  yetarli  emas.  Bu 
jarayonda  biologik  omillar  bilan  bir  qatorda  ijtimoiy  omillar  ham  muhim 
rol  o‘ynagan.  Organik  olamning  evolutsiyasining  biologik  omillari  –  irsiy 

---

233
o‘z garuvchanlik,  yashash  uchun  kurash,  populatsiya  to‘lqini,  genlar  dreyfi , 
alohidalanish  va  tabiiy  tanlanish  odam  evolutsiyasiga  ham  tegishli  ekanligini 
Ch. Darvin ko‘rsatib bergan edi. Odam evolutsiyasining ilk bosqi chida atrof-
muhitning  o‘zgaruvchan  sharoitiga  yaxshi  moslashishga  qaratilgan  tanlanish 
hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan. Biologik omillar tufayli odam ajdodlari 
organizmida bir qancha morfofi ziologik o‘zgarishlar yuzaga kelgan. Mutatsion 
o‘zgaruvchanlik,  yashash  uchun  kurash,  tabiiy  tanlanish  tufayli  mehnat 
operatsiyalari  uchun  foydali  bo‘lgan  qo‘llari  o‘zgargan  individlar  saqlanib 
borgan. 
Antropogenez  uchun  ijtimoiy  omillar:  mehnat  faoliyati,  jamoa  bo‘lib 
yashash,  nutq  va  tafakkur  xarakterlidir. 
Odam evolutsiyasida qomatning tiklanishi bilan qo‘lning mehnat vositasiga 
aylanishi  muhim  omil  bo‘lgan.  Mehnat  qurollarini  yasash  odam  qo‘lining 
tobora  o‘zgarib  borishiga  sabab  bo‘lgan. 
Odam  evolutsiyasida  jamoa  bo‘lib  yashash  ham  muhim  ahamiyatga 
ega  bo‘lgan.  Ular  birgalashib,  yirtqich  hayvonlardan  himoyalanganlar, 
ov  qilishgan  va  bolalarini  tarbiyalashgan.  Jamoa  bo‘lib  yashash,  qadimgi 
odamlarni  bir-birlari  bilan  tovush,  imo-ishora  va  mimika  orqali  munosabatda 
bo‘lishga  ehtiyoj  tug‘dirgan.  Irsiy  o‘zgaruvchanlik  va  tabiiy  tanlanish 
natijasida hiqildoq o‘zgarib odamning nutq organiga aylangan. Bosh miya va 
tafakkurning  rivojlanishi  mehnat  va  nutqning  takomillashuviga  olib  kelgan. 
Yuksak  hayvonlardan  farqli  ravishda  odamda  ikkinchi  signal  sistemasi 
rivojlangan.  Ovchilik  bilan  shug‘ullanish,  baliq  ovlash  faqat  o‘simliklar 
bilangina  emas,  balki  aralash  ovqatlanishga  ham  imkon  bergan.  Bu  esa 
o‘z-o‘zidan  ichaklarning  qisqarishiga  sababchi  bo‘lgan.  Olovda  pishirilgan 
oziqni  ming  yillar  mobaynida  iste’mol  qilish  bora-bora  chaynash  apparatiga 
bo‘lgan  og‘irlikni  yengillashtirgan.  Oqibatda  baquvvat  chaynash  muskullari 
birikadigan  tepa  suyagining  qirrasi  o‘zining  biologik  ahamiyatini  yo‘qotgan.
Xulosa  qilib  aytganda,  tik  yurishga  o‘tish,  qo‘lning  yurishdan  ozod 
bo‘lishi, mehnat qurollarini yasash, go‘sht iste’mol qilish, olovdan foydalanish, 
jamoa bo‘lib yashash, ong va nutqning rivojlanishi odam evolutsiyasida katta 
ahamiyatga  ega  bo‘lgan.