Biolog 10 indd

51-§.  YERDA  HAYOTNING  PAYDO  BO‘LISHI 
HAQIDAGI  NAZARIYALAR
Hayotning ta’rifi . 
Hayotning mohiyati, uning xilma-xilligi, kelib chiqishi 
va  rivojlanishini  o‘rganish  biologiya  fanining  eng  murakkab  muammolaridan 
biridir. 
Hayotning  paydo  bo‘lishi  to‘g‘risidagi  nazariyalar. 
Hayotning  paydo 
bo‘lishi  insoniyatni  juda  qadim  zamonlardan  beri  qiziqtirib  kelmoqda. 
Hayotning paydo bo‘lishi to‘g‘risida bir qancha farazlar mavjud. 
Hayotning o‘z-o‘zidan paydo bo‘lishi 
haqidagi  tushunchalar  qadimgi 
Xitoy,  Vavilon  va  Misrda  keng  tarqalgan  edi.  Mashhur  Aristotel  ham  bu 
farazning tarafdori bo‘lgan. Bu faraz tarafdorlari tirik organizmlar o‘z-o‘zidan 
notirik  tabiatdan  paydo  bo‘ldi  deb  hisoblaydilar.  1688-yilda  Italiya  olimi 
F.  Redi  tajribada  hayotning  o‘z-o‘zidan  paydo  bo‘lmasligini  isbotlab  berdi. 
F.  Redi  go‘shtni  yopiq  idishga  solib  qo‘yganida  pashshalar  kira  olmaganligi 
uchun  unda  lichinkalar  paydo  bo‘lmadi.  Lekin  hayotning  o‘z-o‘zidan  paydo 

---

219
bo‘lishi  tarafdorlari  idishga  havo  kirmagani  uchun  shunday  bo‘ldi,  deb  uni 
tanqid qildilar. Shunda F. Redi go‘sht solingan idishlarning ayrimlarini ochiq 
qoldirib, boshqalarini doka bilan yopib qo‘ydi (119-rasm).
119-rasm.
 Redi tajribasi.
Doka  bilan  yopilgan  idishlarda  lichinkalar  paydo  bo‘lmadi,  ochiq 
idishlardagi go‘shtda esa son-sanoqsiz lichinkalar paydo bo‘ldi. Shunday qilib, 
mohirlik  bilan  o‘tkazilgan  oddiy  tajriba  yordamida  pashshaning  lichinkalari 
chirigan  go‘shtda  o‘z-o‘zidan  paydo  bo‘lmasligi,  pashshaning  tuxumlaridan 
chiqib  ko‘payishi  isbotlab  berildi.  F.  Redi  hayotning  hozirgi  zamonda  faqat 
mavjud  hayot  shakllaridan  biogenez  yo‘li  bilan  rivojlanishi  mumkinligini 
tajribada tasdiqladi.
XIX asr o‘rtalarida fransuz olimi Lui Paster o‘zining mohirona o‘tkazgan 
tajribalari  yordamida  mikroorganizmlarning  ham  o‘z-o‘zidan  paydo 
bo‘lmasligini isbotladi.
Lui  Paster  kolbada  mikroorganizmlar  ko‘payadigan  oziqa  suyuqligini 
uzoq  vaqt  qaynatdi.  Kolba  ochiq  qoldirilganda  unda  bir  necha  kundan  keyin 
unga  bakteriyalar  va  ularning  sporalari  tushishi  natijasida  mikroorganizmlar 
ko‘payishi kuzatildi. Keyingi tajribasida L. Paster suyuqlikka mikro organizmlar 
va  uning  sporalari  kirmasligi  uchun  kolbaning  og‘ziga  S  simon  shakldagi 
shisha naychani biriktirib qo‘ydi (120-rasm).
120-rasm.
 L. Paster tajribasi.
Bakteriyalar 
cho‘kmasi

---

220
Mikroorganizmlar sporalari ingichka egilgan naycha devorida o‘tirib qoladi 
va kolba ichiga o‘ta olmaydi. Yaxshi qaynatilgan suyuqlikda mikroorganizmlar 
o‘lganligi, unga tashqaridan yangilarining kira olmaganligi natijasida suyuqlik 
steril (toza) holatda qoladi, unda mikroorganizmlar paydo bo‘lmaydi.
Shunday qilib, hayotning har xil shakllarining hozirgi zamonda o‘z-o‘zidan 
paydo bo‘la olmasligi F.
 
Redi va L. Paster tadqiqotlarida uzil-kesil tasdiqlandi.
L. Pasterning tajribalari amaliyot uchun katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Oziqa 
mahsulotlarini  konservatsiyalash,  sut  mahsulotlarini  pasterizatsiyalash,  tibbi-
yot da  yaralarni  va  jarrohlik  asboblarini  sterilizatsiyalash  L.  Paster  kashfi yot-
laridan keyin keng qo‘llanila boshlandi.
Panspermiya 
nazariyasiga  ko‘ra,  hayot  mangu  mavjuddir  va  u  bir 
sayyoradan  ikkinchi  sayyoraga  ko‘chib  yuradi.  Bu  nazariyaning  tarafdorlari 
shved  fi zik  olimi,  S.  Arrenius,  rus  olimi  V.  I.  Vernadskiy,  Amerika  biofi zigi 
va genetigi F
. 
Krik va boshqalardir. Bu olimlarning fi kriga ko‘ra, hayot Yerda 
paydo bo‘lmagan, boshqa sayyoralardan Yerga meteoritlar orqali yoki yorug‘lik 
nurlarining bosimi ta’sirida kelib qolib, qulay sharoitda, oddiy organizmlardan  
murakkab organizmlargacha rivojlangan.