«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

«Bulbul  chamanni  sevar,  Odam  —  Vatanni»

 

maqolini  bulbul  cham anni  sevganday,  odam  vatanni  sevar 

yoki 

«Dehqon  bo‘lsang,  shudgor  qil,  Mulla  boisang,  takror

 

qil» 

maqolini  dehqon  shudgor  qilganday,  mulla  bo‘lsang 

takror  qil  deb  ko‘raylik-chi,  butunlay  m a’nosizlik  yuzaga 

keladi.  Keyingi  paytlarda  matbuot  sahifalarida  maqolning  ana 

shu  xususiyatini  hisobga  olmay,  o ‘zgartirib  q o llash   hollariga 

duch kelmoqdamiz.  Masalan, 

«Ustoz  otangdan  ulug‘» 

maqoli 

«Ustoz  otangday  ulug‘» 

tarzida  buzib  qo‘llanmoqda.  Bunda 

otani  kamsitish  holati  yo‘q,  shunday  bo‘lganda  xalq 

«Ota

 

rozi  —  xudo  rozi» 

degan  maqolni  yaratmas  edi.  Bu  yerda 

ustoz  hurmatini  bo‘rttirish  bor.  Qolaversa,  xalqda  barcha 

odamzodning  birinchi  yakka-yagona  ustozi  Ollohdir,  degan 

tu sh u n c h a lar  ham   bor.  Ik k in ch id an ,  ustoz  bilan  ota 

tenglashtirib  qo‘yilsa,  maqol  mazmuni  butunlay  o ‘zgarib, 

xalq  qarashlariga  zid  b o lib   qoladi.  T o‘g‘ri,  ko‘p  variantlilik 

maqollar uchun  xos  hodisa.  Ammo  bu  maqollarni  istagancha 

o'zgartirish  mumkin  degani  emas.  Variantlilikning  ham  o ‘ziga 

xos  tabiiy  qonuniyatlari  bor.

Maqollar  ketm a-ket  kelganda,  biri  ikkinchisini  inkor 

etgandek,  bir-biriga  ziddek  tuyulishi  mumkin.  Aslida  esa 

q o llan ish   vaziyatga  qarab  turli-tum an  m a’no-m azm unni 

ifodalaganligini  unutmaslik  kerak.  Quyidagi  maqollarga e ’tibor 

qiling:

K o‘pni  yomonlagan  ko‘muvsiz  qolar.

Ko‘pni  yomonlagan  ko‘milar.

Yoki:

Hisoblashgan  do‘st  emas.

Hisobli  d o ‘st  ayrilmas.

---

Keltirilgan  m aqollar  bir-biriga  zid  emas.  Yoki  biri 

iJkkinchisinmg  buzilgan  varianti  ham  emas.  Ular o‘z  m a’nosiga 

ega  mustaqil  maqollardir:

Ко ‘pni yomonlagan  ко 'muvsiz  qolar.

M a ’lum ki,  xalqim iz  m arhum larga  alohida  hurm at 

ko‘rsatadi.  Tirikligida  qanchalik  yomon  bo‘lishmasin,  ular 

haqida  yomon  so‘z  aytishdan,  garchi  to ‘g‘ri  bo‘lsa  ham, 

tiyiladi.  Maqolda  esa  bunday  kishilaming  azasiga  ham  kishilar 

istar-istamas  kelishi,  tilida  aytmasa  ham,  dilida  ulaming  aslida 

kim  boiganini  unutmasligi  o ‘z  ifodasini  topgan.  Bunday 

qat’iy  hukmda  o ‘ziga  xos  ogohlantirish  holati  tasvirlangan.

К о'pni yomonlagan  ко ‘milar.

Bu  yerda  halok  bo‘lar,  el  nazaridan  qolar  degan  m a’no 

ifodalangan.

Hisoblashgan  do ‘st  emas.

Ba’zi  kishilar  arzimas  xizmatlarini  ham  do‘stga  minnat 

qilishadi.  Bu  yerda  so‘z  o ‘sha  haqda  ketmoqda.

Hisobli  do ‘st  ayrilmas.

Bu  maqolda  esa  do‘st  kishi  d o ‘stning  yaxshiliklarini 

unutmasligi,  doim o  yodda  tutishi  kerak,  degan  m a’no 

ifodalanmoqda.

M aqollarning  jonli  jarayonda,  vaziyatga  qarab  qo ll- 

lanilishidan  mazkur  to ‘plamga  xos  yana  bir  xususiyat  kelib 

chiqadi,  ya’ni  b a ’zi  m aqollar  misralar  o ‘rni  almashgan 

holda  mavzularda  takrorlangan.  Bu  to ‘plam  hajmini  sun’iy 

ko‘paytirish  uchun  tuzuvchilar  o ‘ylab  chiqqan  narsa  emas. 

To‘plamdagi  barcha  maqollar  xalqdan  yozib  olingan  va  ular 

0 ‘zbekiston  Respublikasi  Fanlar  akademiyasi  Til  va  adabiyot 

institutining  folklor  arxivida  saqlanadi.  Ana  shu  qatorlar 

almashuvi,  hatto  so‘zlar,  iboralaming  o'rin  almashuvida 

ham  m a’no  o ‘zgachaligi  yuzaga  keladi.  Masalan,  sokz  isrofgar 

xotin  haqida  ketayotgan  bo‘lsa,  maqolni