O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi toshkent moliya instituti

-Har yili balanslashtiriladigan budjet  

-Tsiklik asosda balanslashtiriladigan budjet  

-Funktsional taqchillik 

Quyida biz bu kontseptsiyalarni alohida ko’rib chiqamiz. 

“Har  yili  balanslashtiriladigan  budjet”  kontseptsiyasi  bo’yicha  budjet  har  yili 

daromad va xarajat qismining tenglik sharti bilan tuzilishi kerak.  

30-yillardagi  “Buyuk  depressiya”gacha  bu  turdagi  budjet  tuzilishi  davlat 

moliyasining  asosiy  maqsadlaridan  edi.  Ammo,  ko’pgina  iqtisodchi  olimlarning 

fikriga  ko’ra,  ba’zi  iqtisodiy  holatlarda  ijobiy  Yoki  salbiy  holdagi  qoldiqqa  ega 

bo’lgan  budjetning  bo’lishi  maqsadga  muvofiqdir  (ishsizlik  va  daromadlarning 

pasayishi).  Bunday  holatda  soliq  tushumlari  avtomatik  ravishda  qisqaradi. 

Hukumat budjetni balanslashtirishga harakat qilib: 

soliqlarni oshirishi mumkin; 

davlat xarajatlarini qisqartirishi mumkin; 

har ikkala choralarni birgalikda amalga oshirishi mumkin. 

Yuqoridagi choralar jilovlovchi, yakka holda iqtisodiyotda yalpi talabni yana ham 

qisqartiruvchi  choralar  hisoblanadi.  Bunday  har  yili  balanslashtiruvchi  budjet 

inflyatsiyani tezlashtiradi. 

Iqtisodiy  ko’tarilish  jarayonida  pul  daromadlari  ortadi,  o’z-o’zidan,  soliq 

tushumlari  ham  ortadi.  Hosil  bo’lgan  budjetdagi  ijobiy  qoldiqni  yo’qotish  uchun 

bunday holatda hukumat: 

soliq stavkalarini pasaytiradi; 

davlat xarajatlarini oshiradi; 

yuqoridagi ikkalasini birgalikda amalga oshiradi. 

---

 

 

 

Bu  uchala  chora  ham  iqtisodiyotda  inflatsion  bosimning  ortishiga  olib  keladi. 

Yuqoridagilardan  kelib  chiqib,  har  yili  balanslashtiriladigan  budjet  mexanizmi 

iqtisodiy samarali emasligi kelib chiqadi.  

Yuqorida  ko’rib  o’tilgan  kamchiliklariga  qaramasdan,  dunyoning  ko’pgina 

davlatlarida «har yili balanslashtiriluvchi budjet» g’oyasi qo’llab-quvvatlanadi. 70-

yillar  oxiri,  80-yillar  boshlarida  Frantsiya  konstitutsiyasi  bo’yicha  budjetni 

balanslashtirish aytib o’tilgan va unda taqchillikning bo’lishi taqiqlangan. Dastlab 

bu  printsip  yaxshi  samara  bergan,  ammo  taqchilliksiz  budjetni  ta’minlash  juda 

katta qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi boshqa yo’llarni qidirishga majbur qilgan. 

Budjet yili uchun balanslashtirilgan budjet tuzilgan va qabul o’ilingan, yil oxiriga 

oz  muddat  qolganda  qo’shimcha  budjet  qabul  qilingan.  Dastlab  qo’shimcha 

budjetdagi  taqchillik  uncha  katta  bo’lmagan,  ammo  yildan-yilga  bu  summa 

yiriklashib  bordi.  Balanslashtirilgan  budjet  bu  davlatda  vaqt  sinovini  engib  o’ta 

olmadi. 

Ammo  Fransiya  tajribasi  bu  g’oya  tarafdorlariga  etarlicha  xulosa  bermadi  va  bu 

g’oya tarafdorlari AQShda o’z rivojini topdi. 1985- yilda Grem-Ridman-Xollings 

qonuni  qabul  qilindi,  bunga  ko’ra,  federal  budjet  taqchilligi  har  yili  qisqartirib 

borilib, 1993- yilga kelib uni to’liq balanslashtirish ko’zda tutilgan edi. Bu qonun 

AQShda ham ko’zda tutilgan natijilarni bermadi. 

Tsiklik  asosda  balanslashtiriladigan  budjet  g’oyasini  S.Peland  fikri  bilan 

quyidagicha qisqacha tushuntirish mumkin: «Davlatning moliyaviy siyosati imkoni 

boricha  iqtisodiy  ritm  bilan  sinxron  ravishda  amalga  oshirilishi  kerak.  Krizis  va 

depressiya yillarida yuzaga kelgan taqchillik iqtisodiy o’sish davrida hosil bo’lgan 

profitsit  (ijobiy  qoldiq)  hisobidan  qoplanishi  kerak.  Ammo  bu  yerda  asosiy 

muammo shundaki, iqtisodiyotdagi ko’tarilish va pasayish o’zining chuqurligi va 

davom etishi bilan bir-biriga mos tushavermaydi. 

Masalan, uzoq davom etuvchi va chuqur pasayish ulkan budjet taqchilligini keltirib 

chiqaradi,  undan  keyin  keladigan  qisqa  va  uncha  katta  bo’lmagan  rivojlanishdan 

hosil bo’ladigan ijobiy saldo bilan qoplanmaydi va budjetning tsiklik taqchilligini 

keltirib chiqaradi. 

Funksional  taqchillik  kontseptsiyasining  g’oyachilaridan  biri  R.Lindxolm 

“Umummoliyaning eski g’oyasi budjet balanslashtirilishi kerak deb uqtirsa, yangi 

qoidalar  -  budjet  iqtisodiyotni  balanslashtirishi  kerak  deydi».  Funksional  moliya 

g’oyasiga  ko’ra  budjetni  har  yili  yoki  tsiklik  asosda  balanslashtirish  birlamchi 

emas,  balki  davlat  moliyasining  asosiy  maqsadi  davlat  budjetini  emas, 

iqtisodiyotni noinflyatsion, to’la bandlik asosida balanslashtirishdan iborat. 

---

 

 

 

Yuqorida  ko’rib  o’tilgan  kontseptsiyalardan  qaysi  biri  O’zbekiston  Respublikasi 

uchun bugungi kunda to’g’ri keladi? 

Taqchillik shakllanishiga ta’sir ko’rsatadigan makroiqtisodiy omillar dinamikasini 

o’rganish, uning aniqlilik darajasini oshiradi. Taqchillikni prognozlashtirish va uni 

boshqarish  bo’yicha  AQSh  Kongressining  Budjet  bo’limi  uzoq    yillik  tajribaga 

ega.  AQShda  budjet  taqchilligining  hajmiga  ta’sir  etuvchi  quyidagi  an’anaviy 

makroiqtisodiy omillar o’rganilgan: 

•  YaIM  o’sish  sur’atining  bir  foizga  pasayishi,  iqtisodiy  o’sish  paytidagi  soliq 

bazalari pasaytirilishi hisobiga, tushumlarni taxminan, birinchi uch yilda 50 mlrd. 

dollarga qisqartiradi. Yo’qotishlar hajmi kumulyativ tarzda o’sib boradi; 

• ishsizlikning yuqori darajasi, huddi, iqtisodiy o’sishning past sur’atlari kabi, soliq 

bazasini  o’zgartirmasada,  ishsizlik  bo’yicha  nafaqalar  hajmini  oshiradi.  Ishsizlik 

darajasining  bir  foizga  ortishi,  budjetning  ahvolini,  taxminan,  YaIMning  bir  foizi 

mikdorida yomonlashtiradi.

 

 

4. Davlat tomonidan mablag’ jalb qilish va ularning turlari. 

 

Davlat  tomonidan  mablag’  jalb  qilish  ichki  va  xorijdan  mablag’  jalb  qilishdan 

iborat . 

1.

 Tashqi (ichki) qarz (mablag’ jalb qilish)/ davlat tomonidan ichki mablag’ni jalb 

qilish 

Davlat  tomonidan  ichki  mablag’ni  jalb  qilish  O’zbekiston  Respublikasi 

rezidentlaridan mablag’larni jalb etish bo’lib, bu mablag’lar bo’yicha O’zbekiston 

Respublikasining  qarz  oluvchi  yoki  qarz  oluvchi-rezidentlarning  kreditlarini 

(qarzlarini) to’lashga kafil sifatidagi majburiyatlari yuzaga keladi. 

1.  Tashqi  (ichki)  qarz  (mablag’  jalb  qilish)/  Davlatning  xorijdan  mablag’  jalb 

qilishi. 

Chet  el  manbalaridan  (chet  davlatlar,  xalqaro  tashkilotlardan,  xalqaro  moliya  va 

iqtisodiy institutlardan, chet el hukumatlarining moliya tashkilotlari va O’zbekiston 

Respublikasining  boshqa  norezidentlaridan)  mablag’larni  jalb  etish  davlat 

tomonidan  xorijdan  mablag’  jalb  qilish  bo’lib,  bu  mablag’  bo’yicha  O’zbekiston 

Respublikasining  qarz  oluvchi  yoki  qarz  oluvchi-rezidentlarning  kreditlarini 

(qarzlarini) to’lashga kafil sifatidagi majburiyatlari yuzaga keladi. 

---

 

 

 

Davlat tomonidan mablag’ jalb etish bo’yicha qarorlar belgilangan tartibda qabul 

qilinadi.  

Davlat tomonidan mablag’ jalb qilish: 

iqtisodiyotni  rivojlantirishning  ustuvor  yo’nalishlarini,  shu  jumladan  davlat 

investitsiya dasturlarini moliyalashtirish;  

davlat qarzini qayta moliyalashtirish;  

Davlat budjeti taqchilligini qoplash uchun amalga oshiriladi. 

Davlat  qarzining  eng  yuqori  miqdori  har  yili  O’zbekiston  Respublikasi  Oliy 

Majlisining  palatalari  tomonidan  navbatdagi  yil  uchun  Davlat  budjeti  va  davlat 

maqsadli jamg’armalarining budjetlari qabul qilinayotganda belgilanadi. 

 

Davlat tomonidan mablag’ jalb qilish turlari quyidagicha: 

1)  O’zbekiston  Respublikasi  tomonidan  qarz  oluvchi  sifatida  chet  davlatlardan, 

xalqaro  tashkilotlardan,  xalqaro  moliya  va  iqtisodiy  institutlardan,  chet  el 

hukumatlarining  moliya  tashkilotlaridan  hamda  O’zbekiston  Respublikasining 

boshqa rezidentlari va norezidentlaridan jalb qilingan kreditlar (qarzlar); 

2) O’zbekiston Respublikasining davlat kafolatlari; 

3)  O’zbekiston  Respublikasi  nomidan  chiqarilgan  davlat  qimmatli  qog’ozlari 

bo’yicha qarz majburiyatlari. 

Qarz majburiyatlari qisqa muddatli (bir yilgacha bo’lgan muddatga), o’rta muddatli 

(bir  yildan  besh  yilgacha  muddatga)  va  uzoq  muddatli  (besh  yil  va  undan  ortiq 

muddatga) bo’lishi mumkin. 

Davlat qarzi bo’yicha xizmat ko’rsatish O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi 

tomonidan amalga oshiriladi. 

O’zbekiston 

Respublikasi 

tomonidan 

jalb 

qilinadigan 

kreditlar 

(qarzlar).O’zbekiston  Respublikasi  tomonidan  xorijiy  banklardan,  davlatlardan, 

xalqaro  moliya  va  iqtisodiy  institutlardan,  chet  el  hukumatlarining  moliya 

tashkilotlaridan  jalb  qilinadigan  kreditlar  (qarzlar)  davlat  tomonidan  xorijdan 

mablag’ jalb qilish jumlasiga kiradi.

 

O’zbekiston  Respublikasi  tomonidan  jalb  qilinadigan  kreditlar  (qarzlar) 

belgilangan tartibda: 

---

 

 

 

davlat investitsiya dasturini moliyalashtirishga yoki birgalikda moliyalashtirishga;  

tarmoqlarni,  iqtisodiyot  sohalarini  va  mintaqalarni  rivojlantirish  dasturlarini 

amalga oshirish bo’yicha tadbirlarni moliyalashtirish uchun kreditlarni (qarzlarni) 

qaytadan kreditlashga yo’naltiriladi. 

O’zbekiston  Respublikasi  nomidan  jalb  qilingan  kreditlarni  (qarzlarni)  qaytadan 

kreditlashda  kredit  (qarz)  bo’yicha  xizmat  ko’rsatish  yuzasidan  ehtimoldagi 

tavakkalchiliklarni  qoplashda  foydalanish  uchun  jalb  qilinayotgan  kredit  (qarz) 

stavkasining 50 foizidan oshmaydigan miqdorda O’zbekiston Respublikasi marjasi 

belgilanishi  mumkin.  Kredit  (qarz)  bo’yicha  qarzdorlik  to’liq  to’langan  taqdirda 

kredit (qarz) bo’yicha O’zbekiston Respublikasi marjasining foydalanilmay qolgan 

summasi O’zbekiston Respublikasi respublika budjetining daromadiga kiritiladi.  

O’zbekiston Respublikasining davlat kafolatlari. 

1. Hukumat kafolatlari / O’zbekiston Respublikasi kafolatlari  

O’zbekiston  Respublikasining  davlat  kafolati  qarz  oluvchi-rezident  o’zidan 

undiriladigan  summani  qarz  (kredit)  bo’yicha  bitimlarda  belgilangan  muddatda 

to’lamagan  taqdirda  O’zbekiston  Respublikasining  qarz  beruvchi  oldidagi  qarzni 

to’liq yoki qisman to’lab berish majburiyatidir. 

O’zbekiston  Respublikasining  davlat  kafolatlari  qarz  beruvchilarga  qarz  oluvchi-

rezidentlar  o’zi  olgan  kreditlar  (qarzlar)  bo’yicha  majburiyatlarni  bajarishining 

ta’minoti  sifatida  beriladi.  Jismoniy  shaxslarning  majburiyatlari  bo’yicha 

O’zbekiston Respublikasining davlat kafolatlari berilmaydi. 

O’zbekiston  Respublikasining  davlat  kafolatlari  O’zbekiston  Respublikasi 

Prezidentining  yoki  O’zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  qaroriga 

ko’ra beriladi. 

O’zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi  O’zbekiston  Respublikasining  davlat 

kafolatlarini rasmiylashtirish bo’yicha vakolatli organdir.  

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi O’zbekiston Respublikasining berilgan 

davlat kafolatlari bilan shart qilib qo’yilgan to’lovlarni amalga oshirgach, amalga 

oshirilgan  to’lovlar  va  ular  bilan  bog’liq  xarajatlar  summasini  qarz  oluvchi-

rezidentdan so’zsiz undirib olish huquqiga ega. 

O’zbekiston  Respublikasining  davlat  kafolatlarini  rasmiylashtirish,  taqdim  etish, 

ro’yxatdan o’tkazish va ular bo’yicha majburiyatlarni bajarish tartibi O’zbekiston 

Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. 

---

 

 

 

O’zbekiston 

Respublikasi 

nomidan 

chiqariladigan 

davlat 

qimmatli 

qog’ozlari.O’zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi  O’zbekiston  Respublikasi 

nomidan  davlat  qimmatli  qog’ozlarini  chiqaradi.  Davlat  qimmatli  qog’ozlarini 

chiqarish  va  ularning  cheklangan  hajmi  to’g’risidagi  qaror  belgilangan  tartibda 

qabul qilinadi.  

O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki: 

O’zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi  tomonidan  emissiya  qilingan  davlat 

qimmatli qog’ozlarini joylashtirishda; 

davlat  qimmatli  qog’ozlari  bo’yicha  qiymatni,  foizlarni  va  boshqa  to’lovlarni 

to’lashda; 

davlat  qimmatli  qog’ozlari  bo’yicha  boshqa  operatsiyalarni  amalga  oshirishda 

fiskal agent sifatida ishtirok etishi mumkin.  

Davlat  qimmatli  qog’ozlarini  chiqarishdan  olingan  tushumlar  Davlat  budjeti 

taqchilligini qoplash manbaidir. 

Jahon  iqtisodiyotining  bugungi  kundagi  holatiga  ta’sir  etuvchi  ikkinchi  muhim 

omil  bo’lib  AQSHning  xususiy  shaxslarga,  korporatsiyalarga  va  hukumatlarga 

bo’lgan  qarzdorligining  mavjudligi  hisoblanadi.    Fuqarolar  murakkab  siyosiy 

sharoitlarning  yuzaga  kelishi,  shu  jumladan,  terrorizmning  kuchayib  borishiga 

bog’liq  ravishda  benzin  va  boshqa  mahsulotlar  importining  qimmatlashib 

borayotganligini his qilmoqdalar. 1985 yilda Qo’shma Shtatlar birinchi marta sof 

qarzdor bo’ldilar. Rasman olib qaraganda bu shuni anglatadiki, AQSHdagi xorijiy 

investitsiyalarning  qiymati  Shtatlarning  xorijdagi  investitsiyalari  qiymatidan  ortib 

ketdi.  2009  yilda  xorijiy  investitsiyalarning  qiymati  (joriy  bozor  narxlarida)  21,1 

trln.  dollar,  AQSHning  xorijdagi  investitsiyalarining  qiymati  esa  18,4  trln.  dollar 

miqdorida  baholandi;  90-yillarning  o’rtalaridan  boshlab  ushbu  qiymatlar  ikki 

barobardan  ziyod  ko’paydi.  21  trln.  dollarlik  investitsiyalarning  deyarli  25  foizi 

rasmiy  xorijiy  investorlar  (hukumatlar  va  hukumat  tashkilotlari)  tomonidan 

kiritilgan.8  Ushbu  rasmiy  xorijiy  investitsiyalarning  katta  qismi  Shtatlarning 

xazina  qimmatli  qog’ozlari  va  boshqa  hukumat  qarz  majburiyatlariga  qo’yilgan 

bo’lib, bu AQSH ning rasmiy qarzlari tashqi qarz ekanligini aks ettiradi. 

 

Dunyoning  ko’pgina  mamlakatlarida    har  yilgi  taqchillikning  va  tez  o’sib 

boruvchi davlat qarzining  mavjud bo’lishi kuzatiladi. 70-yillar boshlariga kelib, 

---

 

 

 

budjet  taqchilligining  YaIM  ga  nisbatan  foiz  hisobida  o’sgan  davlatlar  bu 

ko’rsatkich pasaygan  mamlakatlarga nisbatan ko’pchilikni tashkil etgan. AQSh 

da  ikkinchi  jahon  urushi  yillarigacha  budjet  taqchilligi  bo’lmagan,  faqat  urush 

yillarida davlat budjetida taqchillik yuzaga kelgan. 

Ammo  budjet  taqchilligini    favqulodda,  mustasno  bo’lgan    hodisa  deb  qarab 

bo’lmaydi.  O’zining  tarixiy  va  iqtisodiy  rivojlanishining  u  yoki  bu  bosqichida 

budjet  taqchilligiga  duch  kelmagan  davlat  bo’lmasa  kerak.  Masalan,  AQSh  da 

federal  budjet  keyingi  yarim  asr  mobaynida  faqat  1969  yildagina  taqchilliksiz 

ijro etilgan.  

Davlat budjeti taqchilligini tartibga solishning quyidagi beshta turini ajratib 

ko’rsatishimiz mumkin:  

 

Umuman  olganda,  O’zbekiston  Respublikasi  ilmiy  adabiyotlarida  ilgari  surilgan 

“funktsional  moliya”  g’oyasiga  ko’ra,  O’zbekiston  Respublikasida  budjet 

taqchilligi  muammolarini  xal  qilish  uchun  umuman  iqtisodiyotni  balanslashtirish, 

milliy    iqtisodiyotni  rivojlantirish,  makroiqtisodiy  barqarorlikni  ta’minlash, 

inflyatsiyasiz to’la bandlikka erishish zarur. 

Davlat  budjeti  taqchilligiga  taalluqli  kontseptsiyalar  -  bu  taqchillikning  amal 

qilishi  bilan  bog’liq  asosiy  printsip  va  an’analar,  shuningdek  ularni  tartibga 

solish, moliyalashtirish  manbalari bilan ta’minlash bilan bog’lik choralardir. 

Umumlashtirib  shuni  aytish  mumkinki,  hozirgi  sharoitda  ko’proq  «funksional 

moliya»  g’oyasi  ko’proq  to’g’ri  keladi,  chunki  davlat  o’z  maqsadlariga  erishish 

---

 

 

 

uchun xarajatlarni taqchilli moliyalashga ehtiyoj seziladi va shu yo’l bilan ishlab 

chiqarishning  pasayishini  oldini  olish  va  iqtisodiyotni  to’la  barqarorlashtirishga 

erishish mumkin.