O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi toshkent moliya instituti

7.4. Davlat budjeti taqchilligi va profitsiti, davlat tomonidan mablag’ jalb 

qilish 

 

1. Davlat  budjetining  holati. Davlat budjetining  balansliligi, profitsit  va taqchillik 

holatlari.  

Iqtisodiy-ijtimoiy  rivojlanishning  bugungi  bosqichida  budjet  daromadlari  ishlab 

chiqarishning rivojlanishi, xo’jalik sub’ektlarining va aholi daromadlarining oshib 

borishi,  soliq  bazalarining  kengayishi,  mulk  shakllarining  ko’payishi  bilan  ortib 

bormoqda.  Lekin,  bu  davrda  jamiyatning  ko’p  tomonlama  ehtiyojlari  ham 

kamaygani yo’q, aksincha, budjet tomonidan moliyalashtirilishi ob’ektiv zaruriyat 

bo’lgan,  mohiyat  jihatidan  yangi-yangi  tadbirlar,  loyihalar,  yo’nalishlar  paydo 

bo’ldi. Ularni to’liq hajmda  moliyalashtirish yanada ko’proq mablag’larni taqozo 

etadi.  Lekin  daromadlarni  muttasil  oshirib  borish  (xususan,  soliqlarni  oshirish 

orqali)  imkoniyati  amaldagi  soliq  qonunchiligi  bilan  chegaralangan.  Shu  bilan 

birga,  soliqlarni  asossiz  ravishda  oshirish  iqtisodiy  sub’ektlarning  xo’jalik 

faoliyatiga  jiddiy  putur  yetkazadi, ularning  ishlab  chiqarishni  rivojlantirish, uning 

samaradorligini  oshirishga  bo’lgan  qiziqishlarini  so’ndiradi.  Bunday  sharoitda 

budjet  xarajatlarining  budjet  daromadlari  bilan  balanslangan  bo’lishiga  har  doim 

ham erishib bo’lmaydi.  

Daromadlar 

va 

xarajatlarning 

tengligini 

amalga 

oshiruvchi 

budjet 

balanslashtirilgan  budjet  deyiladi.  Balanslashtirilgan  budjetda  defitsit  va  profitsit 

bo’lmaydi. Yanada umumiyroq aytadigan bo’lsak, unda budjet defitsiti bo’lmaydi, 

lekin ehtimoliy budjet profitsiti bo’lishi mumkin. Ko’pchilik iqtisodchilar hukumat 

haqiqatan ham uni uddalay olsa, federal budjetni balanslashtirish foiz stavkalarini 

pasayishiga,  jamg’armalar  va  investitsiyalarning  o’sishiga,  savdo  defitsitini 

kamayishiga  va  uzoq  vaqt  davomida  iqtisodiyotni  tezroq  o’sishiga  olib  keladi. 

Kelajak  avlodlar  o’z  yashash  turmush    darajalarini  pasaytirishlari  talab  etilmaydi 

va hozirgi avlod mana shu holatda yashashni davom ettirishi mumkin. 

Juda ko’p davlatlar o’z konstitutsiyalarida daromaddan ko’ra ko’proq sarflashni 

taqiqlash  orqali  budjet  balansi  tuzatishlarini  amalga  oshirgan.  2003-yilda 

Shveytsariyaning  qonun  chiqaruvchi  organi  budjet  har  doim  balansda  bo’lishi 

kerakligi  to’g’risida  konstitutsion  o’zgartirish  kiritdi,  bu  iqtisodiy  holatlarni 

inobatga  olgan  holda  amalga  oshirilgan.  Hukumat  inqirozlarda  defitsitga  duch 

kelishi  mumkin,  lekin  iqtisodiy  rivojlanishda  bundan  saqlanishi  kerak. 

Germaniyaning  konstitutsiyasi  2009-yilda  Shkuldenbremse  (qarzni  to’xtatish) 

maqsadida tuzatilgandi, bunda 0,35 foizdan ortiq defitsitlarni taqiqlash belgilandi. 

---

 

 

 

U davlat va federal darajada amal qiladi. 2011-yilda Ispaniya o’z konstitutsiyasini 

istalgan  berilgan  yil  uchun  YaIMda  qarzning  60  foizdan  ortiq  ulushini  taqiqlash 

bo’yicha  o’zgartirdi.  AQSHda  Vermont  shtatidan  boshqa  har  bir  shtat 

balanslashtirilgan  budjetning  tuzilmasiga  ega.  Yevro  hudud  davlatlari  2012-yil 

martda    imzolagan  “Budjet  Moslashuvchanligi”  har  yili  emas,  balki  butun 

iqtisodiy  davrda  budjet  defitsitini  taqiqlovchi  hujjat  hisoblanadi.  Hukumat 

iqtisodiy  sho’ng’ishlar  va  qo’shimcha  vaziyatlar  paytida  yuqori  defitsit  holatini