F. I. Salomova Bilim sohasi: 500000 – “Ijtimoiy ta’minot va sog’liqni saqlash” Ta’lim sohasi: 510000 – “Sog’liqni saqlash”

  Kasbga  oid  xavf

  mehnat  gigiyenasida  profpatologiya  rivojlanishi 

ehtimolining  yana  bir  muhim  ko’rsatkichi  bo’lib  hisoblanadi,  bu  bilan  ishlab 

chiqarish  muhiti  va  mehnat  jarayoni  omillarining  noxush  ta’siri  natijasida 

oqibatlarning  og’irligini  hisobga  olgan  holda  sog’lig’ining  buzilishi 

(shikastlanishi) ehtimoli tushuniladi. 

Barcha mehnat sharoitlari 4 sinfga ajratiladi: 

1-sinf  –  mehnat  qilishning  optimal  sharoitlari  –  bu  shunday  sharoitki,  bunda 

nafaqat  ishlovchilarning  sog’lig’i  saqlanadi,  balki  yuqori  bosqichdagi  ishlash 

---

 

339 

 

qobiliyatini  ushlab  turish  uchun  zamin  yaratiladi.  Mehnat  sharoitining  optimal 

me’yorlari  faqat  mikroiqlim  parametrlari  va  mehnat  jarayoni  omillari  uchun 

o’rnatilgan. 

2-sinf  –  mehnatning  ruxsat  etilishi  mumkin  bo’lgan  sharoitlari  muhit  va  mehnat 

jarayoni  omillarining  shunday  bosqichsi  bilan  harakterlanadiki,  bunda  ular  ish 

joyi  uchun  o’rnatilgan  gigiyenik  me’yorlardan  oshmaydi,  organizmning 

funktsional  holatida  yuzaga  kelishi  mumkin  bo’lgan  o’zgarishlar  esa 

reglamentdagi ta’til vaqtida yoki keyingi ish kunining boshlanishida yo’qoladi va 

ishlovchilarning va ular naslining sog’lig’iga yaqin va uzoq muddatlarda noxush 

ta’sir  ko’rsatmasligi  lozim  bo’ladi.  Mehnat  sharoitining  1-  va  2-  sinflari 

ishlovchilar uchun xavfsiz mehnat sharoitlari hisoblanadi. 

3-sinf  –  mehnatning  zararli  sharoitlari,  bunda  zararli  ishlab  chiqarish  omillari 

gigiyenik  me’yorlardan  oshadi va ishlovchilar  yoki ular  avlodining organizmiga 

noxush ta’sir ko’rsatadi. 

 

Mehnatning  zararli  sharoitlari

 

gigiyenik  me’yorlardan  oshishi  va 

ishlovchilarning organizmidagi o’zgarishlarning ifodalanganlik bosqichsiga ko’ra 

zararlilikning 4 bosqichsiga bo’linadi. 

3-sinfning  I  -  bosqichsi  –  gigiyenik  me’yorlardan  zararli  omillar  bosqichsining 

shunday  og’ishlari  bo’lgan  mehnat  sharoitiki,  bunda  funktsional  o’zgarishlarni 

chaqirib, qoidaga ko’ra,  zararli omillar bilan  uzoq vaqt  muloqotda  bo’lmaganda 

(keyingi  smenaning  boshlanishi)  yo’qoladi  va  sog’liqning  shikastlanish  xavfini 

oshiradi. 

3-sinfning  II  -  bosqichsi  –  ishlab  chiqarish  omillarining  shunday  bosqichdagi 

mehnat sharoiti bo’lib, ko’p hollarda ishlab chiqarish bilan bog’liq kasallanishga 

olib  keluvchi  turg’un  funktsional  o’zgarishlarni  (vaqtinchalik  mehnatga 

layoqatsizlik  bilan  kasallanishning  ko’payishi),  boshlang’ich  belgilarning  paydo 

bo’lishi  yoki  uzoq  vaqt  davom  etgan  ekspozitsiyadan  so’ng  yuzaga  keluvchi 

kasbiy  kasalliklarning  yengil  shakllarini  chaqiradi  (ko’pincha  15  yil  va  undan 

ortiq ishlagandan so’ng ); 

---

 

340 

 

3-sinfning  III  -  bosqichsi  –  zararli  omillarning  shunday  bosqichdagi  mehnat 

sharoiti  bo’lib,  ularning  ta’siri  mehnat  faoliyati  davrida  yengil  va  o’rta 

bosqichdagi  kasbiy  kasalliklarning  rivojlanishiga,  shu  jumladan  vaqtinchalik 

mehnatga  layoqatsizlikni  yo’qotish  bilan  kasallanishning  oshishi  bo’lgan 

surunkali patologiyaning o’sishiga (ishlab chiqarish bilan bog’liq) olib keladi; 

3-sinfning  IV  bosqichsi  –  mehnat  sharoitining  shunday  bosqichsi  bo’lib,  bunda 

kasbiy kasalliklarning og’ir shakllari va vaqtinchalik mehnatga layoqatsizlik bilan 

yuqori bosqichda kasallanish yuzaga kelishi mumkin; 

4  –  sinf  –  mehnatning  xavfli  (ekstremal)  sharoitlari  bo’lib,  bunda  ish  smenasi 

davomida  (yoki  uning  bir  qismida)  ishlab  chiqarish  omillarining  ta’siri  hayot 

uchun  xavf  tug’diradi,  o’tkir  kasbiy  shikastlanishlar,  shu  jumladan  og’ir 

shakllarining rivojlanish xavfi yuqori. 

 

Kasbiy  zararlilik  o’ziga  xoslikga  ega  bo’lib,  inson  organizmi  ularga 

nisbatan 

adaptatsion 

qobiliyatga 

ega 

emas. 

Bu 

radiochastotalarning 

elektromagnitli  maydoni,  ionizatsiyalanuvchi  nurlanish,  kantserogen  moddalar, 

teratogen  va  mutagen  xossalarga  ega  alohida  kimyoviy  birikmalar.  Ular  ham 

ishlovchining  o’ziga  va  hamda  bir  necha  avlodlar  davomida  naslga  ham  xavf 

tug’diradi. 

 

Kasbiy  zararlilikning  ta’siri  inson  jinsi  va  yoshiga  ko’ra  o’ziga  xoslikga 

ega. Ayollar va bolalarning turli toksik moddalarga o’ta sezgirligi ularning qator 

kimyoviy  omillar  –  og’ir  metallar,  organik  erituvchilar  va  boshqalar  bilan 

muloqotda bo’lishini oldini olish masalasini qo’yadi. Platsentar barer orqali oson 

o’tadigan va homilani shikastlaydigan nitro- va yog’li va aromatik qatordagi amin 

hosilalari  alohida  ajratib  ko’rsatiladi.  Kattalarga  nisbatan  o’smirlar  organizmi 

turli kasbiy zararlilikning ta’siriga bo’lgan chidamliligi kamroq. 

 

O’tkir  kasbiy  kasalliklarning  yuzaga  kelishi  asosan  halokatlar  –  27,6% 

holatlarda,  texnologik  reglamentdan  chetga  chiqish  –  26,0%,  texnika  xavfsizligi 

qoidalarining buzilishi – 12,2%,  texnologik jarayonlarning takomillashmaganligi 

va shaxsiy himoya vositalarining qo’llanilmasligi - 9,8%, zararlangan agent bilan 

---

 

341 

 

kasbiy muloqot bilan - 0,8% holatda bog’liq. 

 

Shunday  qilib,  ishlab  chiqarish  omillari  turi  va  intensivligiga  ko’ra 

ishlovchilarda  kasbiy  kasalliklar  yoki  zaharlanishni  keltirib  chiqaradi.  Ularning 

simptomokompleksi  o’ziga  xosdir.  Masalan,  ikki  oksidli  kremniyni  o’zida 

saqlagan  chang  (aerozol)  bilan  nafas  olish,  kasbiy  o’pka  kasalligi  -  silikozni; 

benzol  bug’lari  bilan  nafas  olish  –  qon  tarkibidagi  o’zgarish  bilan  og’ir 

zaharlanishni  (leykopeniya,  trombotsitopeniya,  anemiya,  gemorragik  diatez  va 

sh.o’.)  chaqiradi.  Ishlovchiga  umumiy  tebranish  ta’sir  ko’rsatganida,  masalan, 

temir-beton  konstruktsiyalarni  tayyorlash  jarayonida  betonni  zichlashda, 

tebranish kasalligining serebral shakli yuzaga kelishi mumkin. 

 

Barcha  bu  kasalliklar  etiologik  jihatdan  kasbiy  zararlilik  bilan  uzviy 

bog’langan  va  kasbiy  zararlilikdan  tashqarida  ular  kuzatilmaydi.

 

Kasbiy 

kasalliklar – mehnat faoliyati (Mehnatni xalqaro tashkillashtirish - MXT) atamasi 

bilan  bog’liq  xavf  omillarining  ta’siri  natijasida  rivojlanadigan  kasalliklardir.

 

Hozirgi  vaqtda  kasbiy  kasalliklarning  umumqabul  qilingan  tasnifi  mavjud  emas.

 

Har  bir  mamlakat  MXT  a’zosi-  mustaqil  ravishda  kasbiy  kasalliklar  ro’yxatini 

o’rnatadi  va  profilaktika  va  bemorlarni  ijtimoiy  himoya  qilish  choralarini 

aniqlaydi. 

 

Ishlab  chiqarish  omillarining  noxush  ta’siri  nafaqat  kasbiy  kasalliklarni 

keltirib chiqaradi, balki umumiy kasallanishni ham oshiradi. 

 

Mehnat  sharoitlarini  sog’lomlashtirishda  spetsifik  kasalliklarni  chaqirish 

qobiliyatini yo’qotadigan kasbiy zararlilik intensivligining pasayishiga erishiladi, 

biroq  kasbga  oid  bo’lmagan  etiologiyaga  ega  kasalliklarning  yuzaga  kelishi, 

kechishi  va  yakuniga  yaqqol  ta’sir  ko’rsatadi.  Mehnat  qobiliyati  yo’qotilgan 

holatlarda  bu  kasalliklar  ijtimoiy  ta’minot  bo’yicha  kasbiyga  tenglashtiriladi. 

Shunday  qilib,  masalan,  qo’rg’oshin  bilan  kasbiy  muloqotga  ega  shaxslarda 

yurak-qon tomir kasalliklarining o’sishi kuzatiladi. Ularda ko’pincha tomirlarning 

aterosklerotik  o’zgarishlari,  xafaqonlik  kasalligi  uchraydi  va  og’irroq  kechadi, 

tez-tez zo’rayishlar kuzatiladi va har bir holatning o’rtacha davomiyligi uzoqroq 

---

 

342 

 

davom etadi. 

 

Havo  harorati  yuqori  bo’lgan  sharoitda  ishlovchi  shaxslarda  yurak-qon 

tomir kasalliklari chastotasining oshishi kuzatilgan. 

Kasbga oid kasalliklar – o’z tabiatiga ko’ra polietiologik kasalliklar guruhi bo’lib, 

ularning  yuzaga  kelishida  ishlab  chiqarish  omillari  ma’lum  bosqichda  o’z 

hissasini qo’shadi. 

 

Ushbu  kasalliklar  uchun  ularning  keng  tarqalganligi,  bu  kasalliklarning 

rivojlanganligini  aniqlab  beruvchi  mehnat  sharoiti  miqdoriy  ko’rsatkichlarining 

yetarlicha  o’rganilmaganligi,  demografik  ko’rsatkichlarga  (o’lim,  hayotning 

davomiyligi, 

vaqtinchalik 

mehnatga 

layoqatlilikning  yo’qotilishi  bilan 

kasalliklarning oshishi) ahamiyatli ta’siri harakterlidir. 

 

Kasbga  oid  kasalliklariga  surunkali  kasalliklarning  yetakchi  nozologik 

shakllarini  kiritish  mumkin,  aynan:  yurak-qon  tomir  tizimi  kasalliklari  (arterial 

gipertenziya,  yurakning  ishemik  kasalligi),  nevrozlar  tipidagi  asab-ruhiy 

kasalliklari,  tayanch-harakat  apparati  kasalliklari  (masalan,  bel-dumg’aza 

radikuliti),  nafas  a’zolarining  qator  kasalliklari  v.b.  Kasbga  oid  kasallanish  – 

noqulay  mehnat  sharoitida  ish  stajining  oshishi  bilan  yuqori  bo’lish  moyilligiga 

ega va zararli omillarning ta’siriga chalinmagan professional guruhlarda bundan 

yuqori bo’lgan turli etiologiyali (asosan polietiologik) umumiy kasalliklar (kasbiy 

bo’lmagan)  bilan  kasallanish.  Ushbu  vaziyatda  kasbiy  zararli  omillar  kasallik 

rivojlanishining xavf omillari bo’lib hisoblanadi. 

 

Kasbiy  yoki  nospetsifik  kasalliklarni  chaqirish  qobiliyatidan  tashqari 

kasbiy  zararlilik  yana  bir  xavfni  tug’diradi.  Kimyoviy  sanoatda  qo’llaniladigan 

qator  moddalar  kichik  kontsentratsiyalarda  uzoq  vaqt  ta’sir  etganda  ham 

ishlovchining  va  hamda  uning  avlodi  uchun  noxush  oqibatlarga  olib  kelishi 

mumkin.  Bu  yerda  gap  embriotrop,  kantserogen  va  mutagen  ta’sir  ko’rsatish 

ehtimoli haqida ketyapti. 

Mehnat fiziologiyasi 

 

Mehnat  fiziologiyasi  –  mehnat  gigiyenasining  (fiziologiyasi),  maxsus 

---

 

343 

 

bo’limi  bo’lib,  yuqori  bosqichda  ishlash  qobiliyati  va  inson  salomatligini 

saqlashga imkon beruvchi mehnat jarayonini optimallashtirish bo’yicha fiziologik 

tadbirlarni  ishlab  chiqish  va  asoslash  maqsadida  mehnat  faoliyati  ta’siri  ostida 

inson organizmi funktsional holatining o’zgarishlarini o’rganadi. 

Sog’liqni  yetarlicha  uzoq  vaqt  yuqori  bosqichda  ushlab  turish,  charchashning 

oldini  olish  bo’yicha  choralarni  qidirish  gigiyena  fani  ushbu  bo’limining  asosiy 

maqsadi bo’lib hisoblanadi. 

 

Mehnat faoliyatining istalgan turi fiziologik jarayonlarning o’ta murakkab 

kompleksini  tashkil  qiladi,  bu  yerda  barcha  fiziologik  siljishlarning 

koordinatsiyasini  amalga  oshiruvchi  markaziy  asab  tizimi  bosh  rolni  o’ynaydi. 

Organizm  funktsiyasining  qaysi  siljishlari  fiziologik  tebranishlar  atrofida  qoladi, 

qaysilari  esa  patologik  o’zgarishlarni  ko’rsatishini  bilish  juda  muhim. 

Organizmning  adaptatsion  imkoniyatlarini  hisobga  olish,  hamda  fiziologik 

o’zgarishlarni to’g’ri baholash zarur.