Navoiy davlat konchilik instituti

  Geotermal  energetikaning 
mumkin bo„lgan ekologik ta‟siri 
 
Geotermal  elektr  stansiyalarning  (GeoTES)  atrof  muhitga  asosiy  ta‘siri  konni  ishlab 
chiqishda, bug‗ o‗tkazgichlarni va stansiya binolarni qurilish davrda sodir bo‗ladi, lekin bu 
narsa odatda konining xududi bilan cheklangan.  
300-dan to 2770 m-gacha chuqurligidagi quduqlarni burg‗ilash bilan tabiiy bug‗ yoki gaz 
olinadi.  O‗zining  bosimi  ta‘siridan  bug‗  yuzaga  ko‗tariladi,  issiqlik  izolyatsiyalangan 
quvur  o‗tkazgichlarda  yig‗iladi  va  turbinaga  yo‗naltiriladi.  Masalan,  AQShda  geyzerlar 
vodiyda  har  bir  quduqning  unumdorligi  o‗rtacha  7  MVt  foydali  quvvatlarni  ta‘minlaydi. 
1000  MVt-li  stansiya  ishlash  uchun  150  quduqlar  talab  qilinadi,  ular  esa  19  km2-dan 
ko‗prok hududini egallaydi.  
Geotermal  konlarni  ishlab  chiqishlarning  potensialli  oqibatlar  tuproqning  cho‗kishi  va 
seysmik effektlar bo‗ladi. Qayerda tuproqning pastda turgan qatlamlar yuqori qatlamlarni 
ushlab  turmaydigan  bo‗lib  qolsa,  u  yerda  barcha  joylarda  yer  cho‗kishi  sodir  bo‗lish 

---

mumkin, hamda termal manbalar va geyzerlarning debitlar (miqdori) pasayishi  va hattoki 
ular  to‗liq  yo‗qolishi  bilan  ifodalanadi.  Masalan,  Vayrokey  (AQSH)  konni  1954-dan  to 
1974  yilgacha  ishlatishda  yuza  tuproq  4  m-ga  cho‗kib  ketgan.  Tuproq  chuqib  ketgan 
maydoni taxminan 70 m2 tashkil etadi, har yili cho‗kish davom etadi.  
Yuqori  seysmik  faolligi  geotermal  konlarning  yaqin  ekanligi  haqida  alomatidir  va  ushbu 
alomat  resurslarni  qidiruvlarda  foydalaniladi.  Lekin  termal  hodisalar  mintaqadagi 
vulkanlar foliyati bilan hosil bo‗ladigan zilzilalarning intensivligi, yer qobig‗ining uzilma 
bo‗yicha  katta  siljishlar  bilan  hosil  bo‗ladigan  zilzilalarning  intensivligiga  qaraganda 
ancha  past  bo‗ladi.  Shuning  uchun,  geotermal  resurslarni  ishlab  chiqishlar  seysmik 
faolligini oshiradi degan taxminiga asos yo‗q.  
GeoTESlarda  yonilg‗i  yondirilmaydi,  shuning  uchun  atmosferga  chiqariladigan  zaxarli 
gazlarning  hajmi,  issiqlik  elektr  stansiyalarga  qaraganda,  ancha  kam  bo‗ladi  va  ular, 
organik  yonilg‗ida  ishlaydigan  stansiyalardagi  gazsimon  chiqindilarga  nisbatan,  boshqa 
kimyoviy  tarkibiga  ega.  Geotermal  quduqlardan  olinadigan  bug‗  asosan  suvli  bo‗ladi. 
Gazli aralashmalar 80% ikki oksidli karbonatdan iborat va metan, vodorod, azot, ammiak 
va oltingugurt suvchillarning kichik ulushiga ega. Eng zararli oltingugurt suvchil bo‗ladi 
(0,0225%). Geotermal suvlar tarkibida qorishma ko‗rinishda quyidagi gazlar bo‗ladi: 
SO2
, 
N2
, 
NH3
, 
H2S
, 
CH4
, 
H2
.  
GeoTESlarda  sovutadigan  suvga  ehtiyoj  (1  kVt.soat  elektrenergiyaga)  FIK  past 
bo‗lganligi  sbabdan  IESlarga  qaraganda  4...5  marta  ko‗p  bo‗ladi.  Kondensatni  sovutish 
uchun  va  ishlatilgan  suvni  suv  havzalarga  tashlash  oqibatda  uning  issiqlik  ifloslanishiga, 
hamda  tuzlar  konsentrasiyasining  ortishiga  olib  kelish  mumkin,  shu  jumladan  natriy 
xlorid, ammiak, kremnezyom, va kichik miqdorda bor, margimush, simob, rubidiy, seziy, 
kaliy,  ftor,  natriy,  brom,  yod.  Quduqlarning  chuqurligi  o‗sishi  bilan  ushbu  tushumlar 
ortishi mumkin.  
GeoTESlarning  salbiy  alomatlardan  biri  –  quduqlarni  burg‗ilash  vaqtida  yuqori 
konsentrasiyali  eritmalar  otilib  chiqqanda  tuproq  yuzadagi  va  yerdagi  suvlarning 
ifloslanishidir.  Ishlatilgan  termal  suvlarni  chiqarib  tashlash  oqibatda  namli  iqlim 
sharoitlarda ayrim xududlardagi tuproqlarning botqoqlanishiga, qurg‗oqlik xududlarda esa 
– yerning sho‗rlanishiga olib kelish mumkin. Quvur o‗tkazgichlarnig yorilishi ham xavfli, 
chunki yerga katta miqdorda namakoblar tushish mumkin.  
GeoTESlar  IES  va  AESlarga  qaraganda  2...3  marta  kichik  FIKlarga  ega  bo‗lib, 
atmosferaga  esa  issiqliklarni  2...3  marta  ko‗p  chiqaradi.  Atrof  muhitga  ta‘sir  etishni 
kamaytirish  uchun  sodda  yo‗li  sifatida  GeoTESda  issiqlik  tashuvchining  aylanma,  ya‘ni 
―quduq  – issiqlik oluvchi  agregatlar  –  quduq  – qatlam‖  tizimdagi  sirkulyatsiyasi  tavsiya 
etiladi.  Buning  natijada  tuproq  yuziga,  yer  suvlarga  va  xavzalarga  termal  suvlarning 
tushishni  bartaraf  etishga  imkoniyatini  beradi,  katlamdagi  bosimning  saqlashni 
ta‘minlaydi, yer chuqishi va har qanday seysmik harakatlar yo‗qoladi.  
Geotermal energetikasining ekologiyaga salbiy ta‘sirlar quyidagilardan iborat:  
- yerlarning ajralishi;  
- yer suvlar sathining o‗zgarishi, suvlarning cho‗kishi, botqoqlanish;  
-  yer  qobig‗ining  ko‗chishi,  seysmik  faolligining  ortishi;  -  gazlarning  chiqishi  (metan, 
vodorod, azot, ammiak, oltingugurt suvchil);  
- atmosferaga yoki yuzadagi suvlarga issiqlikning otilib chiqishi;  

---

-  zaxarlangan  suv  va  kondensatni,  oz  miqdorda  ammiak,  simob,  kremnezyom  bilan 
ifloslangan suvlarni tashlash;  
- yer osti suvlarning va yerdagi nam saqlaydigan qatlamlarning ifloslanishi, tuproqlarning 
sho‗rlanishi;  
- quvur o‗tkazgichlar yorilganda katta miqdorda namakoblar chiqishi.