Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

 

 

 

77 

 

kengroq sistemani hosil qila boradi. Bu holat yanada yuqorilashib borib, natijada, bir-biriga kiruvchi, bir-biri 

bilan  bog‘liq,  biriga  nisbatan  ikkinchisi  kengroq  bo‘lib  boradigan  sistemalarning  oliy  birligi  —  bir  butun 

borliqni qaror toptiradi. Umuman, har bir sistemaning tashkil topishi va mavjud bo‘lishida uning strukturasi 

muhim rol o‘ynaydi. Ayni shu struktura sistemadagi o‘zaro ta’sir va aks ta’sir qiluvchi moddiy tarkiblarni 

elementlarga  aylantiradi.  Dialektika  uchun  sistema,  struktura  va  element  kategoriyalarining  o‘zaro 

aloqadorligini,  ularning  bir-biriga  o‘tishlarini  va  har  biriga  xos  alohida  xususiyatlarini  ko‘rsatish,  ularning 

o‘zaro umumiyligi va bir-biridan farqlarini aniqlash ayniqsa muhimdir. 

Struktura narsa va hodisalardagi, ulardan tashkil topgan sistemalardagi o‘zaro bog‘liq quyidagi uch 

ma’noni ifodalaydi: 

1.  Struktura  narsa  yoki  hodisaning  bir  xil  yoki  har  xil  jinsligini,  uning  muayyan  nisbiy  mustaqil 

qismlarga, elementlarga, komponentlarga bo‘linishini ifodalaydi. 

2. Struktura narsa yoki hodisani tashkil etuvchi qismlar, bo‘laklar, komponentlar va elementlarning 

o‘zaro bir-biriga ta’sir va aks ta’sirlarini, ular o‘rtasidagi aloqadorlik va bog‘lanishlarni, bu bog‘lanishlarga 

oid qonuniyatlarni ifodalaydi. 

3. Struktura, nihoyat, narsa yoki hodisaning qanday elementlardan tashkil topganligidan qat’iy nazar, 

bu  elementlarning  organik  birligini,  ularning  yaxlitligi  va  bir  butunligini  ifodalaydi.  SHuning  uchun 

strukturani bilish bu, birinchidan, uning elementlarini aniqlash, ikkinchidan, mazkur elementlarning o‘zaro 

aloqadorliklarini  aniqlash,  nihoyat,  uchinchidan,  bu  elementlar  bir  butunligining  o‘ziga  xos  tabiatini 

tushunib olishdir. 

Demak, struktura kategoriyasi butun bir sistemani tashkil etuvchi elementlar aloqadorligining o‘ziga 

xos  usullarini  va  bu  bir  butunlik  doirasidagi  elementlarning  o‘zaro  munosabatlarini  ifodalaydi.  Bunda  har 

bir  element  strukturaning  nisbiy  mustaqil  komponent  bo‘lishi  bilan  birga,  o‘zaro  muayyan  qonuniyatlar 

asosida birlashib, bir butun sistemani vujudga keltiradi. 

Keyingi  vaqtlarda  tabiatshunoslik  va  ijtimoiy  fanlar  sohalarida  tadqiqot  ob’ektini  chuqurroq 

o‘rganish  maqsadida  sistemali  yondashish,  strukturaviy  analiz  usullari  ishlab  chiqildi.  Bu  usullarning 

qo‘llanilishi  ularning  samaradorligi  va  istiqbolli  ekanligini  ko‘rsatmoqda.  Ayniqsa,  sistemali  yondashish 

usuli  o‘zining  muhimligi,  o‘rganilayotgan  predmet  va  hodisalardagi  barcha  aloqadorlik  va  bog‘lanishlarni 

hisobga olishi bilan dialektik usullarning tarkibiy qismini tashkil etadi.