Standartlari

 

4.5. BHXS (IAS) 38 “Nomoddiy aktivlar” 

Mazkur    Standartning  maqsadi  boshqa  Standart  qamrab  olmagan  nomoddiy 

aktivlar  uchun  buxgalteriya  hisobining  yondashuvini  belgilashdan  iboratdir.  Mazkur 

Standart  tadbirkorlik  sub’ektidan  nomoddiy  aktivni  u  faqatgina  belgilangan 

mezonlarga  javob  berganida  tan  olishni  talab  etadi.  Ushbu  Standart  nomoddiy 

aktivlarning  balans  qiymatini  qanday  baholashni  belgilaydi  va  nomoddiy  aktivlar 

to’g’risida muayyan ma’lumotlar ochib berilishini talab etadi. 

Standart  nomoddiy  aktivlarni  hisobga  olishda  qo’llanishi  lozim,  bundan 

quyidagilar mustasno:  

(a)  boshqa Standart qo’llash doirasidagi nomoddiy aktivlar; 

(b)  BHXS  32  “Moliyaviy  instrumentlar:  Taqdim  etish”  da  ta’riflangan 

moliyaviy aktivlar; 

(d)  aktivlarning  qidiruvi  va  baholanishini  tan  olish  va  baholash  (MHXS  6  

“Mineral resurslarning qidiruvi va baholanishi” ga qarang); va  

(g)  Foydali  qazilmalar,  neft,  tabiiy  gaz  va  shunga  o’xshash  qayta 

tiklanmaydigan resurslarni qayta ishlash va qazib olish xarajatlari. 

Standart quyidagilar uchun qo’llanilmaydi:  

(a)  tadbirkorlik  sub’ekti  tomonidan  oddiy  biznes  faoliyatida  sotish  uchun 

egalik qilinayotgan nomoddiy aktivlar (BHXS 2 “Tovar-moddiy zahiralar” va BHXS 

11 “Qurilish shartnomalari” ga qarang). 

(b)  kechiktirilgan solik aktivlari (BHXS 12 «Foyda soliqlari» ga qarang). 

(v)  BHXS 17 «Ijara» ning qo’llash doirasidagi ijaralar. 

(g)  Xodimlarga  haq  to’lashdan  yuzaga  keladigan  aktivlar  (BHXS  19 

«Xodimlarning daromadlari» ga qarang). 

(d)  BHXS  32  da  ta’riflangan  moliyaviy  aktivlar.  Ba’zi  moliyaviy  aktivlarning 

tan  olinishi  va  baholanishi  MHXS  10  “Jamlangan  moliyaviy  hisobotlar”,  BHXS  27 

«Alohida moliyaviy hisobotlar” va BHXS 28 «Qaram tadbirkorlik sub’ektlaridagi va 

qo’shma korxonalardagi investitsiyalar” da qamrab olingan. 

(e)  Biznes birlashuvida sotib olingan gudvill (MHXS 3 «Biznes birlashuvlari» 

---

 

 

107 

 

ga qarang). 

(j)  MHXS  4  «Sug’urta  shartnomalari»  ning  qo’llash  doirasidagi  sug’urta 

shartnomalari asosidagi sug’urtachining shartnomaviy huquqlaridan kelib chiqadigan 

kechiktirilgan  xarid  harajatlari  va  nomoddiy  aktivlar.  MHXS  4  ushbu  nomoddiy 

aktivlar  uchun  emas,  balki  ushbu  kechiktirilgan  xarid  harajatlari  uchun  aniq 

ma’lumotlar  ochib  berilishi  talablarini  belgilaydi.  Shu  tufayli,  mazkur  Standartdagi 

ma’lumotlarni  ochib  berish  bo’yicha  talablar  ushbu  nomoddiy  aktivlar  uchun 

qo’llaniladi. 

(z)  MHXS  5  «Sotish  uchun  mo’ljallangan  uzoq  muddatli  aktivlar  va  davom 

ettirilmaydigan  faoliyat»  ga  muvofiq  sotishga  mo’ljallangan  sifatida  tasniflangan 

(yoki  sotishga  mo’ljallangan  sifatida  tasniflangan  hisobdan  chiqarish  guruhiga 

kiritilgan) uzoq muddatli nomoddiy aktivlar

13

. 

Ba’zi  nomoddiy  aktivlar  moddiy  ko’rinishda  saqlanishi  mumkin,  masalan, 

kompakt disk (kompyuter dasturi  misolida), huquqiy  hujjatlar (litsenziya yoki patent 

misolida)  yoki  film.  Nomoddiy  va  moddiy  jihatlarga  ega  aktivni  BHXS  16  “Asosiy 

vositalar”  bo’yicha  hisobga  olinishi  yoki  mazkur  Standart  bo’yicha  nomoddiy 

aktivlar  sifatida  hisobga  olinishini  aniqlash  uchun,  tadbirkorlik  sub’ekti  qaysi  jihat 

ahamiyatliroqligini  baholashda  hukm  chiqarishdan  foydalanadi.  Masalan,  aniq  bir 

kompyuter  dasturisiz  faoliyat  ko’rsatmaydigan  kompyuter-nazorat-qiladigan  uskuna 

uchun  kompyuter  dasturi  tegishli  ehtiyot  qismning  ajralmas  qismidir  va  u  asosiy 

vosita  sifatida  hisobga  olinadi.  Aynan  shu  yondashuv  kompyuterning  operatsion 

tizimiga  nisbatan  qo’llaniladi.  Qachonki  dastur  tegishli  ehtiyot  qismning  ajralmas 

qismi bo’lmasa, kompyuter dasturi noddiy aktiv sifatida hisobga olinadi.  

Shu bilan birga, mazkur Standart reklama, trening, biznesni boshlash, tadqiqot 

va  tajriba-konstruktorlik  ishlab  chiqish  faoliyatlari  bo’yicha  harajatlar  uchun 

qo’llaniladi.  Tadqiqot  va  tajriba-konstruktorlik  ishlab  chiqish  faoliyatlari  bilimni 

rivojlantirishga  yo’naltirilgandir.  Shu  tufayli,  ushbu  faoliyatlar  natijasi  moddiy 

ko’rinishdagi  aktivga  (masalan,  namuna)  olib  kelishiga  qaramasdan,  aktivning 

moddiy  jihati  uning  nomoddiy  qismiga  ikkilamchidir,  ya’ni  unda  bilim 

singdirilgandir. 

Moliyaviy  ijara  holatida,  asosdagi  aktiv  moddiy  yoki  nomoddiy  bo’lishi 

mumkin.  Dastlab  tan  olingandan  so’ng,  ijaraga  oluvchi  moliyaviy  ijara  kelishuvi 

asosida  egalik  qilinayotgan  nomoddiy  aktivni  mazkur  Standartga  muvofiq  hisobga 

oladi.  Tasviriy  filmlar,  video  tasmalari,  yozma  asarlar,  qo’lyozmalar,  patentlar  va 

avtorlik huquqlari kabi moddalar uchun litsenziyalash kelishuvlari asosidagi huquqlar 

BHXS 17 qo’llash doirasidan chiqarilgandir va mazkur standart qo’llash doirasidadir.  

Agarda  faoliyatlar  yoki  operatsiyalar  shunchalik  maxsuslashtirilib,  boshqacha 

yondashuv  zarur  bo’ladigan  buxgalteriya  hisobini  qo’llashga  olib  kelsa,  mazkur 

Standartning  qo’llash  doirasidan  istisno  bo’lishi  mumkin.  Bunday  masalalar  qazib 

olish  sohasida  neft,  gaz  va    mineral  depozitlarni  qidiruv  yoki  qayta  ishlash  va  qazib 

chiqarish  harajatlarini  hisobga  olishda  hamda  sug’urta  shartnomalari  holatlarida 

yuzaga  keladi.  Shu  tufayli,  mazkur  Standart  bunday  faoliyatlardagi  harajatlar  va 

                                            

13

 

M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 2. 

p.1036-1037.

 

---

 

 

108 

 

shartnomalar  uchun  qo’llanilmaydi.  Biroq,  mazkur  Standart  qazib  olish  sohalarida 

yoki  sug’urtachilar  tomonidan  foydalanilgan  boshqa  nomoddiy  aktivlar  (masalan, 

kompyuter  dasturi)  va  sarflangan  boshqa  harajatlar  (masalan,  biznesni  boshlash 

harajatlari) uchun qo’llaniladi.  

Amortizatsiya  -  bu  nomoddiy  aktivning  eskirish  hisoblanadigan  qiymatini 

uning foydali xizmat muddati davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib borishdir.  

Aktiv - resurs bo’lib, u: 

(a) 

oldingi  hodisalar  natijasida  tadbirkorlik  sub’ekti  tomonidan  nazorat 

qilinadi; va 

(b) 

undan  tadbirkorlik  su’ekti  tomonidan  kelgusida  iqtisodiy  naf  olinishi 

kutiladi. 

Balans  qiymati  -  bu  shunday  qiymatki,  bunda  aktiv  har  qanday  jamg’arilgan 

amortizatsiya  va  yig’ilgan  qadrsizlanish  bo’yicha  zararlarni  chegirilgandan  so’ng 

moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda tan olinadi.  

Tannarx  -  bu  aktivni  uning  xaridi  yoki  qurilishi  paytida  sotib  olish  uchun 

to’langan pul mablag’i yoki pul mablag’i ekvivalentidagi qiymat yoki boshqa turdagi 

uning  evaziga  berilgan  tovonning  haqqoniy  qiymati  yoki,  tegishli  hollarda,  boshqa 

BHXSlarning,  masalan BHXS 2 “Aktsiyaga asoslangan to’lov” ning aniq talablariga 

muvofiq ushbu aktivni dastlabki tan olinishidagi qiymatdir.  

Eskirish hisoblanadigan qiymat - bu aktivning tugatish qiymati chegirilgandagi 

tannnarxi yoki tannarx o’rniga aks ettiriladigan boshqa qiymatdir.  

Tajriba-konstruktorlik  ishlab  chiqish  -  bu  tijorat  maqsadlarida  ishlab  chiqarish 

yoki  foydalanishni  boshlashdan  oldin,  yangi  yoki  sezilarli  tarzda  takomillashgan 

materiallar, uskunalar, tovarlar, jarayonlar, tizimlar  yoki  xizmatlarni  ishlab chiqarish 

rejasiga  yoki  dizayniga  nisbatan  tadqiqot  topilmalarini  yoki  boshqa  bilimlarni 

qo’llashdir.  

Tadbirkorlik  sub’ektiga  xos  qiymat  -  bu  tadbirkorlik  sub’ekti  tomonidan 

aktivdan  davomiy  foydalanishidan  va  foydali  xizmat  muddati  oxirida  balansdan 

chiqarishdan  yoki  majburiyat  uchun  hisob-kitob  qilinganda  kutiladigan  pul 

oqimlarining keltirilgan qiymatidir.  

Haqqoniy  qiymat  -  bu  baholash  sanasida  bozor  ishtirokchilari  o’rtasidagi 

odatdagi  operatsiyada  aktivni  sotishda  olinishi  mumkin  bo’lgan  yoki  majburiyatni 

o’tkazishda  to’lanishi  mumkin  bo’lgan  narxdir.  (MHXS  13  “Haqqoniy  qiymatni 

baholash” ga qarang) 

Qadrsizlanish  bo’yicha  zarar  -  bu  aktivning  balans  qiymatining  uning 

qoplanadigan qiymatidan ortiq qismidir. 

Nomoddiy  aktiv  -  bu  moddiy-ashyoviy  mazmunga  ega  bo’lmagan 

aniqlanadigan nomonetar aktiv. 

Monetar  aktivlar  -  bu  egalikdagi  pul  mablag’lari  va  qat’iy  belgilangan  yoki 

aniqlanadigan pul miqdorlarida olinadigan aktivlardir. 

Tadqiqot  -  bu  yangi  ilmiy  yoki  texnik  bilimga  va  tushunchaga  erishish 

istiqbolini ko’zlab amalga oshirilgan asl va rejalashtirilgan izlanishdir.  

Nomoddiy  aktivning  tugatish  qiymati  -  bu  aktivning  chiqib  ketishi  bo’yicha 

baholangan harajatlar chegirilgan holda, tadbirkorlik sub’ekti ayni paytda xuddi aktiv 

---

 

 

109 

 

foydali  xizmat  muddati  oxirida  kutilgan  muddati  va  holatida  bo’lganidek  aktivning 

chiqib ketishidan oladigan baholangan qiymatidir.  

Foydali xizmat muddati - bu: 

(a) 

 tadbirkorlik  sub’ekti  aktivdan  foydalanishi  uchun  ushbu  aktivning 

yaroqli bo’lishi kutilgan davr; yoki 

(b) 

tadbirkorlik  sub’ekti  tomonidan  aktivdan  olinishi  kutilgan  ishlab 

chiqarish hajmi (miqdori) yoki shunga o’xshash birliklar soni. 

Tadbirkorlik sub’ektlari nomoddiy aktivlarni, masalan, ilmiy yoki texnik bilim, 

yangi jarayonlar yoki tizimlar dezayni va amalga oshirilishi, litsenziyalar, intellektual 

mulk,  bozor  bilimi  va  savdo  mulklarini  (jumladan,  brend  nomlar  va  chop  etish 

nomlari)  sotib  olishda,  takomillashtirishda,  saqlash  yoki  yaxshilashda  tez-tez 

resurslarni  kengaytiradilar  yoki  majburiyatlarni  tan  oladilar.  Ushbu  keng  ko’lamni 

qamrab  oladigan  oddiy  misollarga  kompyuter  dasturi,    patentlar,  avtorlik  huquqlari, 

tasviriy  filmlar,  mijozlar  ro’yxatlari,  ipotekaga  xizmat  ko’rsatish  huquqlari,  baliq 

ovlash  litsenziyalari,  import  kvotalari,  franchayzinglar,  mijoz  yoki  ta’minotchi 

aloqalari, mijoz sodiqligi, bozor ulushi va marketing huquqlarini keltirish mumkin

14

.  

Masalan,  aniqlangan  ekanligiga,  resurs  ustidan  nazorat  va  kelgusi  iqtisodiy 

manfaatlarning  mavjudligiga  to’g’ri  kelmaydi.  Agarda  modda  mazkur  Standartni 

qo’llash  doirasida  nomoddiy  aktiv  ta’rifini  qanoatlantirmasa,  uni  sotib  olish  yoki 

ichki  yaratish  harajatlari  ular  sarflangan  paytda  harajatlar  sifatida  tan  olinadi.  Biroq, 

agarda  modda  biznes  birlashuvida  sotib  olingan  bo’lsa,  u  xarid  sanasida  gudvillning 

ma’lum qismini tashkil etadi.  

Nomoddiy  aktiv  ta’rifi  uni  gudvilldan  farqlash  uchun  nomoddiy  aktivni 

aniqlanadigan  bo’lishini  talab  etadi.  Biznes  birlashuvida  tan  olingan  gudvill  biznes 

birlashuvida  sotib  olingan  boshqa  aktivlardan  keladigan  kelgusi  iqtisodiy 

manfaatlarni  ifoda  etuvchi  aktiv  bo’lib,  u  alohida  aniqlanmaydi  va  tan  olinmaydi. 

Kelgusi  iqtisodiy  manfaatlar  sotib  olinganda  aniqlanadigan  aktivlar  yoki  alohida 

olganda 

moliyaviy 

hisobotlarda 

tan 

olinmaydigan 

aktivlardan 

birgalikda 

foydalanishdan kelishi  mumkin. 

Aktiv aniqlanadigan hisoblanadi, agarda u yoki:  

(a) 

ajratiladigan  bo’lsa,  masalan,  tadbirkorlik  sub’ektidan  ajratish  va 

bo’linish  yoki  alohida  yoki  tegishli  shartnoma,  aniqlanadigan  aktiv  yoki  majburiyat 

bilan  birga  sotilishi,  o’tkazilishi,  litsenziya  sifatida  berilishi,  ijaraga  berilishi  yoki 

almashinishi imkoniga ega bo’lsa, bunda tadbirkorlik sub’ekti buni amalga oshirishni 

ko’zlaganligidan qat’iy nazar; yoki 

(b) 

shartnomaviy  yoki  boshqa  yuridik  huquqlar  natijasida  yuzaga  kelsa, 

bunda  ushbu  huquqlar  o’tkaziladigan  yoki  tadbirkorlik  sub’ektidan  yoki  boshqa 

huquqlar va majburiyatlardan ajratilishidan qat’iy nazar. 

Tadbirkorlik sub’ekti aktivni nazorat qiladi, agarda tadbirkorlik sub’ekti asosiy 

resursdan oqib keladigan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni olish va boshqalarning ushbu 

manfaatlarga  ega  bo’lishini  cheklash  imkoniyatiga  ega  bo’lsa.  Tadbirkorlik 

sub’ektining  nomoddiy  aktivdan  keladigan  kelgusi  iqtisodiy  manfaatlarni  nazorat 

                                            

14

 

M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 2. 

p.1040-1042.

 

---

 

 

110 

 

qilish  imkoniyati  odatda  huquqiy  kuchga  ega  yuridik  huquqlar  negizida  bo’ladi. 

Yuridik  huquqlar  mavjud bo’lmaganda, nazoratni namoyish etish qiyinroqdir. Biroq, 

huquqning  yuridik  kuchga  egaligi  nazorat  uchun  zaruriy  shart  emas,  chunki 

tadbirkorlik  sub’ekti  kelgusi  iqtisodiy  manfaatlarni  ayrim  boshqa  usullar  bilan 

nazorat qilishi mumkin. 

Bozor  va  texnik  bilim  kelgusi  iqtisodiy  manfaatlarni  o’sishiga  olib  kelishi 

mumkin.  Tadbirkorlik  sub’ekti  ushbu  manfaatlarni  nazorat  qiladi,  agarda,  masalan, 

bilim  yuridik  huquq bilan  himoyalangan, jumladan, avtorlik  huquqi, savdo kelishuvi 

cheklovi  (ruxsat etilgan joyda)  yoki  maxfiylikni saqlash  uchun xodimlarning  yuridik 

majburiyati bilan himoyalangan bo’lsa.  

Tadbirkorlik  sub’ekti  malakali  xodimlar  guruhiga  ega  bo’lishi  mumkin  va 

trening  orqali  kelgusi  iqtisodiy  manfaatlarga  olib  boradigan  malakali  xodimlarni 

aniqlay  olishi  mumkin.  Tadbirkorlik  sub’ekti  shuni  ham  ko’zda  tutishi  mumkinki, 

xodimlar  tadbirkorlik  sub’ekti  faoliyatida  o’z  ko’nikmalarini  namoyish  etishda 

davom  etishi  mumkin.  Biroq,  tadbirkorlik  sub’ekti  odatda  malakali  xodimlar 

guruhidan  va  treningdan  keladigan  kutilgan  kelgusi  iqtisodiy  manfaatlar  ustidan 

yetarli  bo’lmagan  nazoratga  ega  bo’lishi  mumkin  va  natijada  ushbu  moddalar 

nomoddiy  aktiv  ta’rifini  qanoatlantirmasligi  mumkin.  Shu  sababli,  muayyan 

boshqaruv  va  texnik  qobiliyat  nomoddiy  aktiv  ta’rifini  qanoatlantirmaslik  ehtimoli 

mavjud,  bunda  u  undan  foydalanish  va  kelgusi  iqtisodiy  manfaatlar  olish  bo’yicha 

yuridik  huquq  bilan  himoyalanmaguncha  va  ta’rifning  ayrim  qismlarini 

qanoatlantirmaguncha.