elektron tijorat tizimi kurish muxitidan foydalanish nuktai nazaridan karasak,
sankstiyalanmagan kirishdan ximoyalash texnologiyalari xisoblanadi. Bu texnologiyalarning asosiy
kurinishiga shifrlash, rakamli kul kuyish va rakamli sertifikat kiradi.
Shifrlash. >iyin texnik anikliklarga berilmasdan, shuni aytish mumkinki shifrlash bu matnni
shunday uzgartirishki, undan keyin matnni fakat kayta uzgartirish yoki shifr kalitini bilsagika ochnb
buladi. Shifrlashning simmetrik va nosimmetrik usullari bor. Birinchi bulib
va
tayyorlanmagan foydalanuvchiga tushunarli bulgan xolat yagona kalit ishlatiladi, bunda kalit xam,
yuboruvchi xam
adresatida buladi. Lekin Internetda ishlashda bu usul bir kator
kamchiliklarga ega. Bugungi kunda Internetda shifrlashning asosiy usuli ochik kalitli nosimmetrik
shifrlash xisoblanadi. Bu usulda xar bir foydalanuvchining ikkita kaliti buladi - ochik (ommaviy) va
yopik (shaxsiy). Ommaviy kalit bilan shifrlangan axborotni, fakat shaxsiy kalit bilan shifrni ochish
mumkin yoki aksincha. Ommaviy kalit axborot almashinuvchi xamma korrespondentlarga aytiladi,
shaxsiy kod sir saklanadi.
Yopik kalit bilan shifrlash texnologiyasi yukori darajali ximoyani
bersa xam, u kup
kidiruv resurslarini talab kiladi, uzun axborotlarni uzatishda ancha sekin ishlaydi. Shuning uchun
operativ almashinuvi zarur bulsa, shunday usul kullashadiki, unda simmetrik va
nosimmetrik shifrlashlarning birgalikda ishlatish imkoniyatlaridan foydalaniladi.
Mijoz va server urtasida ximoyalangan aloka bulgan tashkilotda kupincha seansli kalit usuliga
asoslangan SSL (Secure Socket Layer) protokolidan foydalaniladi. Bunda server tomonidan tasodifon
shifrlanishining simmetrik kaliti generastiya kiladi. U mijozga simmetrik bulmagan ochik kalit
yordamida uzatiladi.
Rakamli imzo. Shifrlash Internetdan uzatilayotgan
begonalardan ximoyalashga
yordam beradi. Lekin tranzakstiyada ikkinchi ishtirok etayotgan shaxs aynan usha ekanligiga amin
bulishi kerak. Biznesda buyurtmachi shaxsining asosiy identifikatori bulib uni imzosi xisoblanadi.
Elektron tijoratda
imzoning elektron ekvivalenti rakamli imzo ishlatiladi. Uning yordamida
oldi -sotdi shartnomasi usha konkret yuridik yoki jismoniy shaxs bilan tuzilganligini isbotlash mumkin.
Oddiy misol keltiramiz. Ikki sherik Internet orkali shartnoma tuzishmokchi, deb tasavvur kilaylik.
Oldin ular ochik kalitlar bilan almashinadi. Keyin tomonlardan biri shartnoma tuzadi, uning sherigining
ochik kaliti bilan shifrlaydi va uzining yopik kaliti bilan shifrlangan shaxsiy kulsini kuyadi. Ikki tomon
shartnoma matnini uzining shaxsiy kaliti bilan shifrlab ochadi, imzoni esa sherigining ochik kaliti bilan
keyin uzining yopik kaliti bilan shifrlangan imzosini kuyib sherigiga kaytarib yuboradi.
Rakamli imzo deganda fakat familiyasi yoki tashkilot nomini tushunish mumkin emas. Rakamli
imzolarning maxsus generastiya usullari bulib, ular fakatgina tranzakstiya anik shaxs tomonidan
utkazilganini emas, balki
uzatilish vaktida unga ziyon etkazilmagani, almashtirilmaganligini
kafolatlaydi.
Elektron sertifikatlar. Bu Internetda
ximoyalashni amalga oshirish usullaridan
biri. Elektrbn sertifikastiyaning
shuki, ochik kalit yoki elektron imzolar maxsus
shunga
muljallangan sertifikastiya markazi tomonidan tasdiklanishi kerak
Sertifikatdan foydalana turib,
shifrlash kaliti rostdan xam uning egasiga tegishli ekanligiga amin bulish mumkin.
Elektron tijorat muxitida Internetning afzalliklari.
Elektron tijorat dunyosida nashr etilayotgan statistik m
yillar ichida kupgina
tashkilotlarniig tijorat faoliyatida muxim urin tutgan global Internet elektron bozorining urni ortib
borayotganini kursatmokda. Albatta, bugungi kunda Internet orkali tuzilgan shartnomalar xajmi
unchalik katta bulmasa xam, Internetda elektron tijorat umumjaxon iktisodiyotida asosiy omillardan biri
xisoblanadi. Asosiy vazifasi
etkazib berish bulgan
telekommunikastiya
vositalariga teskari xolda Internet fakatgina
etkazib berish emas, balki undan muximrok
global virtual bozor xisoblanadi.
Internetda elektron bozorning mavjudligi Internetda tovar va xizmatlarga interaktiv tulovni
amalga oshiradigan tulov tizimlarining realizastiya kilish imkoniyatlari bilan boglik.
Do'stlaringiz bilan baham: