1-Mavzu Elektron biznes asoslari fanining predmeti va bilish usullari. Elektron bines tushunchasi, tarixi va istiqbollari

11-Mavzu: Elektron biznesda axborot xavfsizligi (2 soat). 
 
Reja: 
1.
 
Elektron tijoratni olib borish 
 
yunalishlari. 
2.
 
Elektron tijoratda kompyuter jinoyatchilari. 
3.
 
Axborot xavfeizligini 
 tashkiliy eavollari. 
Aeoeiy tushunchalar: axborot xavfeizligi; kompyuter jinoyatchilari; gayriqonuniy valyuta 
operastiyalari. 
1. Elektron tijorat olib borish xavfeizligini 
 etrategik yunalishlari. 
Yangi axborot texnologiyalari va global axborot tarmoqlari  yordamida xavfeiz elektron tijoratni 
xavfeiz  olib  borishni 
  muammoei  xozirda  jaxondagi  eng  muxim  muammolardan  biridir. 
Sanoati rivojlangan mamlakatlarda yangi axborot texnologiyalari bozori va elektron tijorat bozorining 
umumiy aylanishining kureatkichi aeta - eekin 1 trln. dollarga yaqinlashayotgan bir vaqtda turli xildagi 
xuuqbuzarliklardan  (qalloblik,  ugrilik,  eaytlar  blokirovkaei  va  b.)  buladigan  yuqotishlar  bir  necha  un 
mlrd. dollarga baxolanadi. 
Kompyuter  jinoyatchiligiga  qarshi  kurash  muammoei  jaxonning  etakchi  mamlakatlari  yoki 
boshqacha qilib aytganda "eakkizlik" mamlakatlarining birlashib xarakat qilishini talab etadi. 
"Sakkizlik" mamlakatlarining Denver dagi (1997 yil) uchrashuvidagi davlatlar boshliqlari nutqida 
ikki yunalishdagi xarakatlarni kuchaytirish lozimligi belgilab utilgan: 
1.
 
Tranechegaraviy  aeoeda  kompyuter  va  telekommunikastiya  texnologiyalarini  ishlatish 
yordamidagi tekshiruv va yuqori texnologik jinoyatlar. 
2.
 
Davlat etrukturaeini "yuqori texnologik" jinoyatlarning qaerda joylashuvidan qati nazar 
ularga qarshi tura olish uchun texnik va xuquqiy imkoniyatlar bilan 
. 
"Sakkizlik"  mamlakatlari  vazirlarining  1997  yil  dekabrida  Vashingtondagi  yigilishida  yuqori 
texnologiyalar  eferaeidagi  jinoyatga  qarshi  kurashish  buyicha  xarakterlar  tamoyillari  va  rejaei  qabul 
qilingan.  "Sakkizlik"  davlatlarining  ularni  amalga  oshirish  buyicha  qarori  mamlakat  boshliklarining 
Birmingdagi (1998 yil) va Kyolne (1999 yil) uchrashuvlarida taediqlangan. 1999 yil oxirida "eakkizlik" 
davlatlari  vazirlarining  uchrashuvini  utkazish 
  -xarakatini  Roeeiya  uziga  oldi  va  oktyabrda 
Moekvada tranechegaraviy tashkiliy jinoyatchilikka qarshi kurashish buyicha konferenstiya bulib utdi. 
"Sakkizlik"  davlatlari  vazirlarining  nutqlarida  yuqori  texnologiyalar  eferaeidagi  jinoyatchilikka 
qarshi kurashishning etrategik yunalishlari aniqlab olingan: 
1.
 
Xuquqiy tizimning takomillashuvi; 
2.
 
Saqlanadigan kompyuter 
 kirishning tranechegaraviy 
tamoyillarini ishlab chikish; 
3.
 
Yukori texnologiyalar doirasidagi imkoniyatlarni aniklash va identifikastiyalash 
mexanizmlarini takomillashtirish; 
4.
 
Mulokot markazlari tarmogini tashkil etish; 
5.
 
Yukori texnologiyalar doirasidagi tadbirkorlar bilan xamkorlik alokalarini rivojlantirish. 
Ayniksa,  Internetdagi  kalloblik  xavfi 
  utildi.  Nutkda  kursatiladiki,  Internet  kallobligi 
barcha  shaklda  elektron  tijoratning  rivojlanishiga  va 
  elektron  tijorat 
tranzakstiyalarga  bulgan  ishonchlariga  sezilarli  xavf  -xatar  soladi.  Vazirlar  jinoyatchilar  ishlatadigan 
jarayonlar sxemasi, ishlatiladigan usullar va texnikalar, jinoyat kurbonlari va xukukni ximoya kiluvchi 
organlar tomonidan olib boriladigan xarakatlar buyicha axborot almashish axamiyatini belgilab utishdi. 
2.Elektron tijoratda kompyuter jinoyatchilari. 
Kompyuter jinoyatchilarining umumiy tavsiflari. Xukukiy amal kilish amaliyoti shuni kursatadiki, 
elektron  tijorat  soxasida  sodir  etilgan  jinoyat  sodir  etilishidagi  kuyilgan  faktlar  orasida  dalillar 
yigimining  murakkabligi  isbotlashning  va  bunday  ishning  sudga  oshirilishining  kiyinligi  bilan  ajralib 
turadi. 
Oxirgi  yillarda  elektron  tijoratni  olib  borishda  sodir  etilgan  jinoyatchilik  muammosiga  etarli 
 ajratilgan. Ammo bularning asosiy kismi kompyuter jinoyatchiligining xukukiy va kriminalogik 
aspektlarini  urganib  chikishga  bagishlangan  va  etarli  mikdordagi  ilmiy  ishlarning  mavjudligiga 
karamasdan elektron tijorat doirasidagi jinoyatchilikdan ogoxlantirish muammosi etarli urganilmagan. 
Shu  katorda  boshkaruvchilarning  ushbu  guruxdagi  jinoyatchilikning  oldini  olish,  ilmiy  asoslangan  va 

---

 
 
 
amaliyotda sinab kurilgan maslaxatlarni ishlab chikish masalasi eng 
 xisoblanmokda. 
"Kompyuter  jinoyatchiligi"  iborasining  uzi  60  -  yillarning  boshida  ilk  bor  E;M  ni  ishlatish  yuli 
bilan  sodir  etilgan  jinoyatchilik  xodisasi  aniklanganda  Amerika  matbuotida  paydo  bulgan.  Xrzirgi 
vaktda  kompyuter  jinoyatchiligi  tushunchasiga  turlya  xil  nuktai  nazarlar  mavjud.  Kupchilik 
mutaxassislar  nuktai  nazari  bilan  nisbatan  asoslangan  va  bulishilgan  tushuncha  bulib,  axborotni 
avtomatlashtirilgan  kayta  ishlash  soxasidagi  gayrikonuniy  xarakatlar  xisoblanadi.  Kupchilik 
mamlakatlar  konunchiligi,  shuningdek,  MD;  mamlakatlaridagi  konunchilik  aynan  shu  yondashuv 
doirasida rivojlana boshladi. 
Birinchi  bulib  kompyuter  jinoyatchilari  tarkibi  1979  yil  A>Sh  ning  Dallas  shtati  Amerika 
davlatlari assostiastiyasi anjumanida shaklantirilgan. 
Ushbu davrda kompyuter jinoyatchiligi tarkibining kuyidagi shakllari taklif etilgan: 
1.
 
Yolgon  taklif  va  suz  berishlar  bilan  berkingan  xolda  yoki  uzini  boshka  shaxs  sifatida 
kursatgan  xolda  pul,  xususiy  mulk  yoki  xizmat  olish  maksadida  kompyuter  xisoblash  tizimi  yoki 
kompyuterlar tarmogidan foydalanish yoki foydalanishga xarakat kilish; 
2.
 
Kompyuter, xisoblash tizimi, kompyuterlar tarmoklari yoki ulardagi matematik 
 
tizimlari, dasturlari yoki axborotlarini uzgartirish, zarar etkazish, yuk kilish yoki ugirlash maksadidagi 
bilib sodir etilgan xarakatlar. 
3.
 
Kompyuterlar,  xisoblash  tizimlari  yoki  kompyuterlar  tizimlari  aro  alokani  kasddan 
buzish. 
Milliy  konunchiliklarni  birlashtirish  maksadida  1989  yil  istalgan,  shuningdek  elektron  tijorat 
soxasidagi  kompyuter  jinoyatchiligi  bilan  boglik  konunchilikni  ishlab  chikarish  buyicha  umumiy 
strategiyasini  keltirib  chikarish  uchun  Evropa  Ittifoki  katnashuvi  -  mamlakatlariga  tavsiya  etilgan 
xukuklarni  buzuvchi  ruyxat  Evropa  Ittifokining  vazirlar  maxkamasi  tomonidan 
  va 
tasdiklangan.  Ushbu  kompyuter  jinoyatchiligining  ruyxati  uz  ichiga  eng  kam  va  shartli  bulmagan 
konunbuzarliklarni  oladi.  Elektron  tijorat  axborot  xavfsizligi  tizimining  xalkaro  talablariga  mos 
keluvchi  xalkaro  mikyosdagi  elektron  biznesni  olib  borish  va  amalga  oshirishda  minimal  ruyxatni 
(birinchi navbatda) va shartli bulmagan ruyxatni (iloji boricha) inobatga olmok lozim. 
Anik kompyuter jinoyatchilari taxlili asosida elektron tijoratga katta zarar etkazuvchi eng oddiy 
xarakatlarni ajratish mumkin: 
 
xisob rakamlari va tulov kogozlarini kalbakilashtirish; 
 
tulov xujjatlarini kalbakilashtirish; 
 
nakd va nakd bulmagan pul vositalarini talon-taroj kilishi; 
 
tulangan tulovlarning ikkinchi bor olinishi; 
 
kalbaki xisob rakamlariga pul vositalarining utkazilishi; 
 
yolgon tulov bilan xarid kilish (masalan, kalbakilashtirilgan yoki ugirlangan 
kredit kartochkasi bilan); 
 
gayrikonuniy valyuta operastiyalari; 
 
gayrikonuniy kreditlarni olish; 
 
kuchmas mulkni gayrikonuniy boshkarish; 
 
gayrikonuniy yul bilan imtiyozlar, xizmatlar va tovarlarni olish; 
 
maxfiy axborotni sotish. 
Mavjud baxolarga kura sodir etilgan kompyuter jinoyatchiligining 52% i pul vositalarini talon -
taroj  kilish,  16%  i  kompyuter  asbob  -  uskunalari  vositalarini  buzish  va  yuk  kilish,  12  %  i  dastlabki 
 almashtirish, 10 % i dasturlar va axborotlarni ugirlashni tashkil etadi. 
ktining axborotlashtirish xususiyatlari jinoyatni sodir etish sharoitiga salmokli 
 
kursatadi. Bunda kuyidagi kursatkichlar anik rol uynaydi: 
1.
 
 kompyuterlar mikdori va ularning turlari;