Navoiy davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar fakulteti geografiya o


O`rta asrda O`rta Osiyoda kartografiya



Download 8,48 Mb.
Pdf ko'rish
bet86/199
Sana01.01.2022
Hajmi8,48 Mb.
#299601
1   ...   82   83   84   85   86   87   88   89   ...   199
Bog'liq
topografiya va kartografiya asoslari

 
O`rta asrda O`rta Osiyoda kartografiya 
O`zbekiston  geografiyasiga  va  kartografiyasiga  tegishli  juda  muhim 
asar  “Hudud  al-olam”  (Olamning  chegaralari)  X  asrda  (983  yilda)  yaratilib, 
muallifi  noma’lumdir.  Unda  o`sha  davrga  tegishli  juda  ko`p  geografik 
ma’lumotlar berilgan. Shu ma’lumotlarni prof. H.Hasanov hozirgi zamon karta 
asosiga  tushirib,  o`sha  davrda  yozilgan  bu  asarni  juda  mukammalliligini 
isbotlab berdi. 
Abu  Rayhon  Beruniy.
  O`rta  Osiyo  va  Xurosondagi  ilm  va  fanni  XI-XII 
asrlarda  Abu  Rayhon  Beruniy  asarlarisiz  tasavvur  qilib  bo`lmaydi.  Chunki,  u 
Turkiston  va Xurosonnigina emas, balki jahonning eng ulug`  olimlaridan biridir. 


Bu  allomaning  asarlari  sobiq  Ittifoqdagina  emas,  balki  Hindistonda,  Pokistonda, 
Misr,  Eron,  Angliya,  Fransiya,  Italiya,  Germaniya,  AQSh,  Turkiya,  Eron  va 
boshqa mamlakatlarda ham chop etilib o`rganilib kelinmoqda. 
Abu  Rayhon  Beruniy  973  yili  4  sentabrda  Xorazmda  Kot  shahrida 
tug`ilgan  (hozirgi  Beruniy  shahri  o`rnida  bo`lgan).  U  yoshlik  chog`idayoq  tabiiy 
fanlarni  o`rganishga  e’tibor  berib,  astronomiya,  geografiya,  minerologiya, 
geodeziya va kartografiya fanlari sohalarida chuqur ilmiy izlanishlar olib borgan. 
Ma’lumotlarga  qaraganda,  uning  113  asari  bo`lgan.  Sharqshunoslarning  eng 
so`nggi  hisoblariga  ko`ra  bu  asarlarning  70  tasi  astronomiyaga,  20  tasi 
matematikaga,  12  tasi  geografiya  va  geodeziyaga,  4  tasi  kartografiyaga,  3  tasi 
iqlimga va hakazolarga tegishlidir.  
P.G.  Bulgakovning  taxminicha,  Beruniy  jami  10  ming  varaq  qulyozma 
asar  yaratgan.  Agar  Beruniy  qo`lyozmalarining  hammasi  chop  etilsa,  har  biri  35 
bosma  taboqa  40  jild  bo`lishi  mumkin  ekan.  Beruniy  asarlari  orasida 
geografiyaga  doir  asarlari  juda  ko`p  bo`lib,  ularda  geodeziya  va  kartografiyaga 
tegishli  qismlari  (boblari)  bo`lgan.  Beruniy  “Tastix  as-suvar  va  tabtix  al-quvar” 
asarida  (bu  asarni  H.Hasanov  “Kartografiya”  deb  atagan)  usturlab 
(astrolyabiyaning  bir  turi),  graduslar  to`ri,  sharni  tekis  yuzaga  tushirish  va 
kartografik  proyeksiyalar,  osmon  globusini  yasash  to`g`risida  ma’lumotlar 
bergan.  
Asarda  kartalarda  tasvirlanadigan  ob’ektlarni  (tafsilotlarni)  qaysi 
ranglarda  tasvirlash  kerakligi  aytib  o`tilgan.  Masalan,  dengizlar  pistamag`iz 
rangda,  oqar  suvlar  qaxrabo  va  osmoniy  rang  bilan,  qumlar  za’faronsimon  sariq 
rang  bilan,  shaharlar  chorburchak  shaklda  qirmizi  va  qizil  rangda,  yo`llar 
kulrangda tasvirlangan. 
“Hindiston”  kitobida  shaharlarning  geografik  koordinatalarini  hisoblab, 
ularning o`rnini tekis yuzada tasvirlagan. Masalan, u Loxur qal’asining kengligini 
34
0
 10’ ekanligini va G`azni shahriniki 33
0
 35’, Qobul shahriniki 33
0
 47‘, Nandna 
qal’asiniki 32
0
 ekanligini hisoblab bergan. 
Beruniy  Hindistondalik  vaqtida  Yer  aylanasining  uzunligini  va  1

yoy 
uzunligini oddiy usulda o`lchash yo`llarini ishlab chiqqan. 
Olimning eng yirik asarlaridan “Qonuni Mas’udiy” ni 1037 yillarda, ya’ni 
umrining so`nggi yillarida yozib tomomlagan, uni o`sha davrning podshosi Sulton 
Ma’sudga bag`ishlagan. Bu kitob Beruniy asarlaridan birinchi bo`lib o`zbek tiliga 
tarjima qilingan. 
Beruniy  o`zining  asarida  geografik  koordinatalarni  aniqlashni  o`zi  ishlab 
chiqqan  yangi  usuldan  foydalanib,  Yer  yuzidagi  600  dan  ortiq  joyning  o`rnini 
aniqlagan.  Beruniy  ma’lumotlarini  qanchanlik  aniq  ekanligini  M.Teshaboyev 
tuzgan quyidagi jadvaldan ko`rish mumkin. 
 
 
 
 
 
 


Joylar nomi 
Beruniy 
bo`yicha 
geografik kengligi 
Hozirgi 
ma’lumot 
Farqi 
Buxoro 
39
o
 20’ 
39
o
 46’ 
- 0
o
 26’ 
O`sh 
43
o
 25’ 
42
o
 32’ 
+ 0
o
 53’ 
Samarqand 
40
o
 00’ 
39
o
 39’ 
+ 0
o
 21’ 
Toshkent 
42
o
 30’ 
41
o
 19’ 
+ 1
o
 11’ 
Xo`jand 
40
o
 50’ 
40
o
 17’ 
+ 0
o
 23’ 
Boku 
39
o
 00’ 
40
o
 23’ 
- 1
o
 23’ 
Tbilisi 
40
o
 00’ 
41
o
 43’ 
- 1
o
 23’
 
Darband 
66
o
 00’ 
66
o
 00’ 
00
o
 
O`sh  
92
o
 30’ 
90
o
 28’ 
+ 2
o
 2’ 
Toshkent 
89
o
 10’ 
87
o
 00’ 
+ 2
o
 16’ 
Tbilisi 
62
o
 00’ 
62
o
 29’ 
+ 0
o
 29’ 
Xo`jand 
90
o
 00 
87
o
 18’ 
+ 2
o
 42’ 
Farg`ona 
92
 o
 00’ 
89
o
 26' 
+ 2
o
 84’ 
O`zgan 
92
o
 00’ 
90
o
 45’ 
+ 2
o
 05’
 

Download 8,48 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   82   83   84   85   86   87   88   89   ...   199




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish