H. A. Jamolxonov

Ikkinchi    asos
    oppozitsiya    a’zolari    o’rtasidagi      munosabatga    tayanadi.  Bu 
belgi  asosida  oppozitsiyalar  quyidagicha   tasnif  qilinadi: 
             1. 
Privativ  oppozitsiya
. Bunday  oppozitsiya  a’zolaridan  birida  bor  bo’lgan  
belgi    shu    oppozitsiyaning    ikkinchi      a’zosida    bo’lmaydi:  «b»dagi    «jaranglilik» 
belgisi «p»da  yo’q, «d»dagi  «jaranglilik»  «t»da  yo’q. Demak, bunday  oppozitsiya  

---

34 
 
a’zolaridagi  belgilar  bir-birini  inkor  etishga (inkorni  inkor  qonuniga)  asoslanadi: b-
p  (jarangli - jarangsiz), d-t (jarangli-jarangsiz),               t-s (portlovchi-sirg’aluvchi) 
kabi. 
              2. 
Gradual    (pog’onali)    oppozitsiya
.  Bunday    oppozitsiya    fonemalardagi  
farqlanish  belgisining  darajalanishiga  asoslanadi. Masalan, i-e-a, u-o’-o unlilarida ana 
shunday darajalanish bor: i (tor) – e (o’rta keng) – a (keng), u (tor) – o’ (o’rta keng) – o 
(keng) kabi. Bularning barchasida til bilan tanglay orasidagi masofa «tor»dan «keng»ga 
qarab darajalanib bormoqda. 
              Darajalanish xususiyati undoshlar oppozitsiyasida ham kuzatiladi:                 t 
(portlovchi)  –  ch  (qorishiq)  –  sh  (sirg’aluvchi).  Bunda  qorishiq  «ch»dagi  «portlash-
sirg’alish»  belgisi  uning  portlovchi  «t»  bilan  sirg’aluvchi  «sh»  o’rtasiga  qo’yilishini 
taqozo  qiladi.  Gradual  xarakterdagi  zidlanish  (b-d-g),  (p-t-k)  oppozitsiyalarida  ham 
mavjud: b (lab-lab) – d (til oldi-dental) – g (til orqa); p (lab-lab) – t (til oldi-dental) –k 
(til orqa). Bulardagi gradatsiya artikulatsiya o’rnining labdan tilning orqa qismiga qarab 
ko’chib borish darajasi bilan belgilanadi. 
             3.
Ekvipolent  oppozitsiya
  –  ikki  fonema  o’rtasidagi  teng  qiymatli  munosabatga 
asoslangan  zidlanish.  Masalan,  (p-t)  zidlanishidagi  ikkala  fonema  «jarangsiz, 
portlovchi»  belgilariga  ega,demak,  ulardagi  bu  belgilar  bir-birini  inkor  etmaydi, 
tasdiqlamaydi  ham,  shunga  ko’ra  mazkur zidlanish  teng  qiymatli  oppozitsiya  sanaladi. 
O’zbek tilidagi (f-k), (k-p), (b-d), (d-g), (g-v) oppozitsiyalari ham teng qiymatlidir (1, 
31-b.). 
             
Uchinchi  asos
  oppozitsiya  a’zolarining  ma’no  ajratish  kuchiga  va  shu 
a’zolarning  turli  pozitsiyadagi  xizmatiga  tayanadi.  Bunday  asosga  ko’ra 
oppozitsiyalarning quyidagi ikki turi farqlanadi: 
              1. 
Doimiy  oppozitsiyalar
.  Bunday  oppozitsiya  a’zolari  barcha  pozitsiyalarda 
o’z  farqlanish  belgilarini  yo’qotmaydi.  O’zbek  tilidagi  (p-t),  (s-sh)  oppozitsiyalarida 
shunday  holat  kuzatiladi.  Qiyos  qiling: