H. A. Jamolxonov

Nutqiy  sinonimlar
  –  nutqning  u  yoki  bu  turiga  xoslanishi  bilan  o’zaro 
farqlanadigan  sinonimlar.  Masalan, 
ozgina,  picha,  sal,  xiyol,  jinday,  qittay,  jichcha
 
qatoridagi 
ozgina
  leksemasi  nutqning  barcha  ko’rinishlarida  (adabiy  nutqda  xam, 
so’zlashuv  nutqida  ham)  qo’llana  olgani  holda, 
picha,  xiyol,  jinday,  qittay,  jichcha
 
leksemalari faqat so’zlashuv nutqiga xoslangandir.  
102-§.  Kontekstual  sinonimiya
  –  til  birligi  sifatida  o’zaro  sinonim  bo’lmagan 
leksemalarning ma’lum kontekst doirasida (demak, nutq ichida) sinonimik munosabatga 
kiritilishi.  Masalan, 
chinni
  va 
kosa
  so’zlarining  leksik  ma’nolari  bir  xil  emas: 
chinni
 
«idish-oyoq,  izolyatsion  materiallar  yasash  uchun  ishlatiladigan  oq  loy»ni,
  kosa
  esa 
«piyoladan  kattaroq  idish»ni  ataydi.  Demak,  biri  «material»ni,  ikkinchisi  esa  shu 
materialdan  yasalgan  «idish»ni  anglatadi,  shunga  ko’ra  ular  sinonim  hisoblanmaydi, 
ammo ayrim shevalarda 
chinni
 leksemasi «kosa» ma’nosida ham qo’llanadi, binobarin, 
shu  shevaga  xos  kontekst  ichida  u 
kosa
  leksemasining  sinonimiga  aylanadi.  Masalan, 
Xoljonbika... xitoyi ch i n n i d a  moy olib keldi
 (J.Sh.) 
Kontekst  doirasida  sinonimlashish  hodisasi  ayniqsa 
muallif
  leksemasining 
nutqdagi  qo’llnishida  ko’p  uchraydi.  Ma’lumki, 
muallif
  leksemasining  sememasi 
tarkibida  "yozuvchi",  "shoir",  "hikoyanavis",  "olim",  "ixtirochi"  kabi  qator  semalar 
mujassamlangan. Demak, uning ma’no ko’lami ancha keng. Kontekst ichida esa 
muallif
 
sememasining  shu  semalaridan  biri  aktuallashadi,  qolganlari  reallashmaydi.  Masalan, 
roman,  hikoya  kabi  nasriy  asarlar  haqida  gap  ketganda 
muallif
  leksemasi  faqat 
"yozuvchi"  ma’nosida  qo’llanadi,  demak, 
yozuvchi
  leksemasining  kontekstual 
sinonimiga  aylanadi,  kontekstdan  tashqarida  esa  bu  ikki  so’z  sinonim  bo’la  olmaydi, 
chunki ularning ma’no ko’lami o’zaro teng emas.  

---

133 
 
Tilda  leksik  ma’nolari  o’zaro  teng  bo’lib,  farqlovchi  semalari  bo’lmagan 
leksemalar ham uchraydi: 
so’roq
 va 
savol
, 
xabar
 va 
darak
, 
tema 
va 
mavzu, nom 
va 
ot 
kabi. Tilshunoslikda bu tipdagi leksemalar 
absolut sinonimlar
 yoki 
leksik dubletlar
 deb 
ikki xil nomlanmoqda (27,109-b.).