3
«Kimyoviy texnologiya nazariy asoslari» fanidan amaliy mashg‘ulotlarni mazmuni
Sarflash koeffitsiyentini hisoblash
Sarflash koeffitsiyenti deb, har qanday maxsulotni 1 tonna oG‘irligidagi, yoki 1000 mm
3
dagi hajmda yoki biror О‘lchov birligidagi miqdorda olish uchun necha kg dan, yoki necha m
3
dan
reaksiyaga kirishayotgan moddalarni hamda aralashmalarni topishga aytiladi.
Misol 1.
Tekshirishdan sо‘ng qо‘yidagi tarkibga ega bО‘lgan: a = 78%SaS
2
; v = 15% SaO; S = 3%S;
d = 4% О‘zgacha aralashmadan iborat texnik kalsiy karbid ishlab chiqarishdagi sarflanish
koeffitsiyentini aniQlash.
Hisobni ye=1 t texnik maxsulotga nisbatan olib borilsin,agarda: kО‘ydirilgan ohak j= 96,5%
SaO dan iborat bulsa, koks tarkibida esa kul = 4% ni; uchuvchan moddalar K == 4%-ni; namlik
l=3%ni tashkil etsa, S, SaS
2
va SaO ni molekulyar massasi 12, 64 va 56 uglerod birligiga teng
bО‘ladi.
Yechim. Kalsiy karbidi quyidagi kimyoviy tenglama bо‘yicha olinadi:
SaO + 3S = SaS
2
+ SO + Q
Bu reaksiya yuqori harorat = 2000
0
S atrofida ketadi.
I.
QО‘yidagi ohaktosh sarfini topish:
1)
Berilgan yuqoridagi shartlarga muvofiq ye=15, maxsulotda
m =
%
100
1000
1
%
78
1000
%
100
%
кг
т
в
а
780kg SaS2 bordir. Bunday miqdorda SaS2 olish uchun
reaksiyadagi stexiometrik nisbatga muvofiq, quyidagi SaO kerakdir:
кгСаО
т
675
64
56
780
1
2) Bundan tashqari, olingan maxsulotdagi reaksiyaga kirisha olmay qolgan SaO miqdori.
кгСаО
кг
т
150
%
100
1
%
15
1000
2
3) U vaqtda toza SaOning umumiy sarfi:
m
3
= m
1
+ m
2
= 675 + 150 = 825 kg SaO
4) Texnik kuydirilgan ohak tosh sarfi:
кг
Ж
т
т
850
%
5
,
96
%
100
825
%
%
100
3
4
kuydirilgan ohaktosh
4
II.
Koks sarfi.
1) Koksdagi uglerodning % miqdori:
m
5
= 100 – (i + k + l) = 100 – (4+4+3) = 89%
2) m kg kalsiy karbidi osil bо‘lish uchun uglerod sarfi:
m
6
=
кг
m
440
64
12
3
780
64
12
3
uglerod
3) Tayyor maxsulotdagi reaksiyaga kirisha olmay qolgan uglerod sarfi:
m
7
=
кг
c
кг
l
30
%
100
%
3
1000
1
%
100
%
1000
uglerod.
4) Uglerodning umumiy sarfi:
m
8
= m
6
+ m
7
= 440 + 30 = 470 kg uglerod.
5) Koks bО‘yicha sarflanish koeffitsiyenti:
m
9
=
кг
т
т
530
%
89
%
100
470
%
%
100
5
8
koks.
Demak, 850 kg kuydirilgan ohak tosh tosh 530 kg koks qо‘shib qizdirilsa 1 tonna 78% li texnik
kalsiy karbidi olinar ekan.
5
Qaytmas kimyo-texnologik jarayonlarni moddiy kirim-chiqimi hisobini tuzish
Misol 2.
Portland sement uchun n = 1t sement toshi (klinker) ishlab chiqarishni ta’minlaydigan kuydiruvchi
о‘choq moddiy kirim-chiqim yakuni tuzulsin, agarda (shaxta) boshlanG‘ich homashe aralashmasi
tarkibiga a = 20% qurilish loyi va v = 80% ohaktosh kirsa.
Homasheni massali % dagi tarkibi:
Qurilish loyi: v = 72% - SiO
2
; g = 16,0%- Al
2
O
3
; d = 7,0%- Fe
2
O
3
; ye = 1,7%- K
2
O; j = 3,3% -
Na
2
O.
Ohaktosh i = 95,0% SaSO
3
; k = 5,0% - aralashma.
Yechim. Portlandsement о‘zining sovuqqa chidamliligi, suvutkazmasligi, yuqori mexanik
mustaxkamligi bilan ajralib turadigan, juda keng tarqalgan gidravlik boG‘lovchi moddadir.
Portlandsementning bu xossalari har qanday sementning asosini tashkil etuvchi – klinkerning
tarkibiga kiruvchi har xil oksidlar nisbati bilan belgilanadi.
Klinker xosil qilish uchun juda mayda qilib yanchilgan, yaxshi aralashtirilgan boshlanG‘ich
xomashe aralashmasi tarkibiga kiruvchi moddalar aylanuvchi Quvursimon о‘choqlarda yuqori
haroratlarda kuydirilgan. Homashedagi (ozod) namlik bО‘G‘latilgach, 500
0
S chamasida loy
tarkibiga kiruvchi minerallar degidrotatsiyalanadi. Sо‘ngra ohaktosh SaSO
3
parchalanib,
kuydirilgan ohak SaO hosil qiladi:
SaSO
3
SaO + SO
2
– Q (1000
0
C atrofida)
Bu SaO loydagi (komponentlar) moddalar bilan reaksiyaga kirishib, kalsiy silikati va boshqa
birikmalar hosil qiladi.
Klinker xosil bО‘lishi 1400
0
- 1500
0
S larda boshlanG‘ich xomashelar aralashmasini erib,
qotishini hosil qilishi bilan tugallanadi: SaO, SiO
2
, Al
2
O
3
va Fe
2
O
3
qо‘yidagi birikmalar hosil qiladi:
3SaO*SiO
2
; 2CaO*SiO
2
; 3CaO*AI
2
O
3
va 4CaO*AI
2
O
3
*Fe
2
O
3
.
Moddalarning molekulyar massasi:
SaSO
3
– 100 u.b; SaO – 56 u.b.; SO
2
- 44 u.b.
Ohaktosh va loyning dastlabki homashedagi berilgan nisbatidan va ularning kimyoviy tarkibidan
kelib chiqib, dastalbki homashe tarkibiga kiruvchi moddalar tarkibini % hisobida topamiz:
R
SaSO3
=
%
0
,
76
100
95
80
%
100
%
%
и
б
R
aralashma
=
%
0
,
4
100
5
80
%
100
%
К
б
6
R
SiO2
=
%
4
,
14
100
72
20
%
100
%
%
в
а
P
AI2O3
=
%
2
,
3
%
100
%
16
%
20
%
100
%
%
г
а
P
Fe2O3
=
%
4
,
1
100
7
20
%
100
%
%
g
а
P
K2O
=
%
34
,
0
100
7
,
1
20
%
100
%
%
e
a
P
Na2O
=
%
66
,
0
%
100
%
3
,
3
%
20
%
100
%
%
ж
a
YUQorida topilgan SaSO
3
ning quyidagi reaksiya:
SaSO
3
SaO + SO
2
– Q
Buyicha dissotsiatsiyalanishi natijasida hosil bО‘layotgan klinkerning tarkibi о‘zgaradi.
m = 100 kg boshlang‘ich xomashyo aralashmasidan quyidagi kg hisobida klinkerning tarkibiy
qismlari hosil bо‘ladi.
Bu yerda R
SaSO3
= m
CaCO3
; m
CaCO3
=
3
3
76
100
100
76
%
100
%
кгСаСО
m
Р
СаСО
U vaQtda:
m
CaO
=
кгСаО
РСаСО
43
100
56
76
100
56
3
quyidagi vaqtda SiO
2
, AI
2
O
3
, Fe
2
O
3
, Na
2
O, K
2
O kabi oksidlar kimyoviy zgarmay qoladi
mSiO
2
= P
SiO2
= 3,2 kg AlO
3
mFe
2
O
3
=P
Fe2o3
= 1,4 kg Fe
2
O
3
mK
2
O
3
= P
K2O
=0,34 kg K
2
O
mNa
2
O
= P
Na2O
= 0,66 kg Na
2
O
m
aralashma
= R
2aral
= 4 kg aralashma
jami = m kg klinker = 67kg klinker qattiq fazada.
Gaz fazasiga m
/
= mCaCO
3
– mCaO = 76-43 = 33kg SO
2
О‘tadi
7
Hammasi bо‘lib, 67kg klinker va 33kg SO
2
ni tashkil etadi. U vaqtda klinkerni massali % (oG‘irlik)
tarkibi:
P
/
CaО
=
%
2
,
64
67
%
100
43
%
100
кг
кг
m
m
клинкер
CaO
P
/
2
SiO
=
%
5
,
21
67
%
100
4
,
14
%
100
2
кг
кг
m
m
клинкер
SiO
P
/
3
2
O
AI
=
%
71
,
4
67
%
100
2
,
3
%
100
3
2
кг
кг
m
m
клинкер
O
AI
P
/
3
2
O
Fe
=
%
08
,
2
67
%
100
4
,
1
%
100
3
2
кг
кг
m
m
клинкер
O
Fe
P
/
2
О
К
=
%
51
,
0
67
%
100
34
,
0
%
100
2
кг
кг
m
m
клинкер
O
K
P
/
2
O
Na
=
%
00
,
1
67
%
100
66
,
0
%
100
2
кг
кг
m
m
клинкер
O
Na
P
/
аралашма
=
%
00
,
6
67
%
100
4
%
100
кг
кг
m
m
rkbyrth
аралашма
Jami: 67kg = 100%
1t klinker olish uchun xomashe sarfi:
1)
toza SaOdan:
m
1
=
кгСаО
кг
кг
Р
СаО
642
1000
%
100
%
2
,
64
1000
%
100
%
2)
Yoki toza SaSO
3
dan:
m
/
1
= m
1
kg
3
1146
56
100
642
56
100
кгСаСО
3)
SaSO
3
kuyishida ajralib chiqayotgan SO
2
:
m
2
= m
/
1
- m
1
= 1146 – 642 = 504kg CO
2
Texnik oxaktoshdan sarf buladi:
8
m
/
2
=
кг
U
m
1206
%
95
%
100
1146
%
%
100
/
1
texnik ohaktosh
4)
Ohaktoshdagi aralashmani miqdori:
m
3
= m
/
2
- m
/
1
= 1206 – 1146 = 60kg aralashma
5)
Loyning K
2
dagi sarflanishi:
a) SiO
2
bО‘yicha m
4
=
кг
кг
P
SiO
215
1000
%
100
%
5
,
21
1000
%
100
/
2
SiO
2
b) AI
2
O
3
bО‘yicha m
5
=
кг
кг
P
O
AI
1
,
47
1000
100
7
,
4
1000
%
100
/
3
2
AI
2
O
3
v) Fe
2
O
3
bО‘yicha m
6
=
кг
P
O
Fe
8
,
20
1000
100
08
,
2
1000
%
100
/
3
2
Fe
2
O
3
g) K
2
O bО‘yicha m
7
=
кг
p
O
K
1
,
5
1000
100
51
,
0
1000
100
/
2
K
2
O
d) Na
2
O bО‘yicha m8 =
кг
P
O
Na
10
1000
100
0
,
1
1000
100
/
2
Na
2
O
jami = 298kg.
Hisoblar natijasini ushbu jadvalda belgilaymiz:
1t portland sement klinkeri tayyorlaydigan о‘choqning moddiy kirim-chiqim yakuni
Kirim
Chiqim
№
Homashyo
kg
№ Maxsulot
Kg
1.
2.
a
b
v
g
d
Oxaktosh:
A) SaSO3
B) aralashma
Qurilish loyi:
SiO
2
AI
2
O
3
Fe
2
O
3
K
2
O
Na
2
O
m
/
1
m
3
m
4
m
5
m
6
m
7
m
8
1146
60
215
47,1
20,8
5,1
10,0
1.
a
b
v
g
d
ye
j
2.
Klinker:
SaO
SiO
2
AI
2
O
3
Fe
2
O
3
K
2
O
Na
2
O
Aralashma
SO
2
m
1
m
4
m
5
m
6
m
7
m
8
m
3
m
2
642
215
47,1
20,8
5,1
10
60
504
Jami
1504
Jami
1504