1. Киберхавфсизликни фундаментал терминлари

XACML: 
– 
Қоида 
марказий элемент бўлиб, ўзида мақсад, таъсир, шарт, 
мажбурият ва маслаҳатларни ўз ичига олади 
– 
Мақсад 
– бу субъект объект устида нима ҳаракат қилишидир 
(ўқиш, ёзиш, ўчириш ва ҳак) 
– 
Таъсир 
мантиқий ифодаларга асосланган бўлади ва тизим 
фойдаланиш учун 
рухсат, тақиқ, мумкин эмас, аниқланмаган 
ҳолатларидан бири бўлган рухсатни бериши мумкин 
• 
Мумкин эмас 
буйруғи мантиқий шарт нотўғри бўлганда қайтарилса, 
ифодани ҳисоблаш вақтида юзага келган хатоликлар учун 
аниқланмаган 
таъсирини кўрсатади 
Киберхавфсизлик асослари (CSF1316)
37 Фойдаланишни бошқариш матрицаси, ACL ва С-listни тушунтиринг
Фойдаланишни бошқариш матрицаси 
• Авторизациянинг классик кўриниши 
Лампсоннинг 
фойдаланишни бошқариш матрицасидан 
бошланади 
• Ушбу матрица операцион тизимни барча фойдаланувчилар 
учун турли маълумотларни бошқариши хусусисидаги 
қарорни қабул қилиши учун зарур бўлган барча ахборотни 
ўз ичига олади 
• Операцион тизимдаги фойдаланувчилар 
субъект 
сифатида ва тизим ресурслари 
объект 
сифатида қаралади 
• Авторизация соҳасидаги иккита асосий қурвчилар: 
фойдаланишни бошқариш рўйхати (Access control list, 
ACL) 
ва 
имтиёзлар рўйхати (Capability list, C-list) 
ҳисобланиб, ҳар иккаласи ҳам Лампсоннинг 
фойдаланишни бошқариш матрицасидан олинган 
• Матрицанинг сатрлари субъектларни ва устунлари 
объектларни ифодалайди 
• Бундан кўриниб турибдики, бирор субъект 
𝑆𝑆
га ва объект 
𝑂𝑂
учун берилган имтиёзлар уларнинг матрицадаги 
индекслари кесишган нуқтада сақланади 
Киберхавфсизлик асослари (CSF1316)
• Имтиёзлар UNIX операцион тизимидаги имтиёзлар 
шаклида, яъни, 
𝑥𝑥
, 
𝑟𝑟
ва 
𝑤𝑤
лар мос равишда 
бажариш, ўқиш 
ва 
ёзиш 
амалини англатади 
• Жадвалда бухгалтерияга оид дастур ҳам субъект ҳам 
объект сифатида олинган 
• Бу фойдали танлов бўлиб, бухгалтерияга оид 
маълумотларни фақат бухгалтерияга оид дастур 
томонидан бошқариш имконини беради 
• Яъни, турли бухгалтерия текширувлари ва баланс 
ҳақидаги маълумотлар фақат бухгалтерияга оид дастурий 
таъминот томонидан бошқаришилиши шарт ва юқоридаги 
матрицада келтирилган шакл буни таъминлайди 
• Лекин бу ҳамма вақт ҳам бўлиши мумкин бўлган 
ҳужумларни олдини олмайди 
– Масалан, Сем бухгалтерига оид дастурни нотўғри версия билан 
алмаштириш ёки сохта версия билан алмаштириши мумкин 
ACL 
• Матрицани устунлар бўйича бўлинади ва ҳар бир устун мос 
объект билан сақланади 
• Агар объектдан фойдаланишга мурожаат бўлганда 
фойдаланишни бошқариш матрицасининг ушбу устуни олинади 
ва амални бажаришга рухсат берилгани текширилади 
• Ушбу устунларни ACL каби билиш мумкин 
• Масалан, матрицадаги суғурта маълумотига тегишли бўлган 
ACL қуйидагича: 
(Боб, -), (Алиса, 
𝑟𝑟𝑤𝑤
), (Сем, 
𝑟𝑟𝑤𝑤
), (бухгалтерияга оид дастур, 
𝑟𝑟𝑤𝑤
) 
С-list 
• Фойдаланишни бошқариш матрицаси сатрлар бўйича 
сақлинажа ва ҳар бир сатр мос субъект билан сақланади 
• Агар субъект томонидан бирор амални бажаришга ҳаракат 
қилинса, амални бажаришга рухсат борлигини билиш 
учун фойдаланишни бошқариш матрицасининг мазкур 
сатрига қаралади 
• Мазкур ёндашув имтиёзлар рўйхати каби ёки C-list деб 
аталади 
• Масалан, матрицадаги Алисанинг имтиёзлар рўйхати ёки 
C-list қуйидагига тенг: 
(
𝑂𝑂𝑂𝑂
, 
𝑟𝑟𝑥𝑥
), (, бухгалтерияга оид дастур, 
𝑟𝑟𝑥𝑥
), (бухгалтерияга оид 
маълумот, 
𝑟𝑟
), 
(суғурта маълумоти, 
𝑟𝑟𝑤𝑤
), (тўлов қайдномаси маълумоти, 
𝑟𝑟𝑤𝑤
) 
38 Белл-Лападула моделини тушунтиринг