O`zbekistоn respublikasi оliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

xrematistika»
  matni  «xrema»  so'zidan 
olingan  bo'lib,  mulk,  egalik  mazmuniga  ega.  Aristotel  iqtisodiyot  (ekonomika) 
deganda  hayot  uchun  zarur  bo'lgan  mahsulotlar  (iste'mol  qiymatlari)  ni  ishlab 
chiqarish  bilan  bog'liq  bo'lgan  tabiiy  xo'jalik  faoliyatini  tushunadi  (dehqonchilik, 
hunarmandchilik  va  mayda  savdo).  Bu  almashuvni  ham  o'z  ichiga  oladi,  ammo 
zarur  shaxsiy  talab-ehtiyojlarni  qondirish  chegarasidan  chiqmasligi  kerak.  Bu 
faoliyat  chegaralari  ham  tabiiy  soha  bo'lib,  insonning  ongli  shaxsiy  iste'moli 
doirasida bo'lishi kerak.  
Xrematistika esa (amaliyotda kam qo'llaniladi) «
mulk orttirish san'ati
», ya'ni 
ayniqsa  pul  shaklida  foyda  orttirish,  boylik  (pul)  to'plashga  yo'naltirilgan 
faoliyatdir.  Boshqacha  aytganda,  xrematistika  -  bu  kapital  qo'yish,  sudxo'rlik  va 
jamg'arish «san'ati»dir.  
Antik davrda hali sanoat kapitali mavjud emas edi, ammo savdo va sudxo'rlik 
(pul)  kapitali  sezilarli  rolni  o'ynagan.  Shularni  hisobga  olib,  olim  savdo  bilan 
bog'liq  bo'lgan  mol-mulk  orttirish  san'atida  maqsadga  erishish  borasida  hech 
qachon  chegara  bo'lmaydi,  chunki  cheksiz  boylik  va  pulga  egalik  asosiy 
maqsaddir, deydi. Pul oboroti bilan shug'ullanuvchilarning hammasi o'z kapitalini 
cheksiz o'stirishga intiladilar (notabiiy soha). 
Aristotel  bularni  notabiiy  deb  hisoblagan,  ammo  sof  «ekonomika»  ham 
bo'lmasligini  etarli  tushungan,  ming  afsuslar  bo'lsinki,  ekonomikadan  doimo 
xrematistika  o'sib  chiqadi  va  bu  asta-sekin  tabiiy  holatga  aylangan.  Aristotelning 
bu g'oyasi tarix sinovidan o'tmadi. Olimlar qanchalik urinmasinlar (bu harakat o'rta 
asrda  ham  bo'lgan),  xrematistikani  qanchalik  notabiiy  deb  hisoblamasinlar, 
kapitalizm  munosabatlari  rivoji  bilan  u  «tabiiy  huquq»ka  aylana  boshladi.  Hatto 
XVII-XVIII  asrlarda  iqtisodiy  odam  etishib  chiqdi,  uning  barcha  hatti-harakatlari 
faqat boyish bilan bog'liq edi.  
«
Ekonomiya
» so'zi dastlab uy xo'jaligini yuritish san'ati sifatida yuzaga kelgan 
bo'lsa, keyingi davrda u ko'proq va asosan «ekonomika» ma'nosida qo'llaniladi va 
odatda  harajatlarni  qisqartirish,  ma'lum  resurslarni  sarflashda  tejamkorlikni 
anglatadi. Hozirgi davrda bu matn ko'proq quyidagilarni anglatadi:  
1.  Tuman,  hudud,  mamlakat,  mamlakatlar  guruhi  yoki  jahon  xo'jaligi 
(masalan, jahon iqtisodiyoti, O'zbekiston iqtisodiyoti va boshqalar);  
2.  Xalq  xo'jaligining,  to'la  ishlab  chiqarishning  ayrim  shart-sharoitlari  va 
elementlari  (aholi,  mehnat,  boshqarish  va  boshqalar),  ayrim  tarmoqlar  (sanoat, 

---

 
57 
mashinasozlik,  qishloq  xo'jaligi,  chorvachilik,  ta'lim  va  boshqalar)  ni  tadqiq 
etadigan ilmiy soha;  
3.  Ma'lum  iqtisodiy  tizimni  tashkil  etuvchi  ishlab  chiqarish,  taqsimot, 
almashuv, iste'mol jarayonidan tashkil topuvchi odamlar o'rtasidagi ma'lum tarixiy-
iqtisodiy munosabatlar majmuasi.