Koreya tarixi

irxak
 i 
pukxak
 m a k ta b - 
lari  m a 'rifa tp a rv a rlik   va  islo h o tch ilik   fao liy atin i  o lib   b o rad i. 
Puk
 
xak
 g 'o y a sin i b u y u k   m u ta fa k k ir C h o n   Yak  D en  (D a sa n ,  1 7 6 2 -1 8 3 6 ) 
y aku n lad i.  U  ch ju sia n ch ilik n i  tan q id   q ilg an .  U n in g ch a,  "c h in a k a m  
k o n fu tsiy "  faqat o g ‘izd a n a tija siz  b a h sla r em as, b alk i  m a m la k a t ha- 
y o tid a  bev o sita  ish tiro k  etish n i  a n g latad i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V IR o b .  C hO SO N   SU LO LA SI.  2 §. S n ggi  Choson
93
"P u k x a k "  m a k ta b in in g  b o sh q a   a’zo lari  sin g a ri  D a sa n   h am   din, 
g 'a ro y ib o t  (m istik a ),  x u ro fat,  fiz io g n o m ik a ,  g eo m a n tiy a   va  ajd od - 
la r ru h ig a  sig 'in ish n i  tan q id   qilgan.  C h o n   Yak  Yen  "a jd o d la ri  qac- 
h o n  k asal b o 'lish i va q a ch o n  h a y o tla ri  tu g ash in i b ilm a sa  , o 'lim d a n  
x a b a rd o r  b o 'lm a sa ,  q ab rd a  ch irig a n   a v lo d larig a  y o rd am   b erish i 
m u m k in ?  d eg an   sav o ln i  ilgari  su rg an .
Im p erato m i  sam o   o 'g 'li  d eb   h iso b lo v ch i  k on fu tsiy lik d an   farqli 
tarzd a  C h o n   Yak  Yen  m onarxiya  in stitu tin i  tarixiy  jih atd an   asoslab 
b erd i  Sh u n d ay  vaqtlar b o 'lg an k i, h ech  q an d ay  h u k m d o r b o 'lm ag an . 
O d am lar  o 'rtasid a  k elish m o v ch ilik lar  kelib  ch iq q an d an   k ey in gin a 
k ek salarg a  m u ro jaat  qilingan.  K eksalar  orasid a  dono  b o 'lg a n   kishi 
q ish lo q   o q so q o li  b o 'lg an .  A q l-id ro k li  qish lo q  o qso qo llari  o rasid an  
esa uyezd  rah barlari  tayin lan gan .  U y ezd   Tahbarlari  xud d i  q iro llam i 
say lag an   k abi say lan g an .  D em ak,  "h u k m d o r  xalq  u ch u n "  ekan,  uni 
xalq say lash i kerak. A g ar h u k m d o r u ni say lag an  x alq  u ch u n  m eh n at 
qilm asa,  xalq  uni  alm ash tirish i  m u m kin .  Sh u n in g   u ch u n  h am   C hon  
Yak Yen q iro llik  taxti  m eros ek an in i  tanqid qilib,  im i  n o q o n u n iy  deb 
h iso blayd i.  C hu n ki b u  q ad im g i  tartiblarg a m o s kelm ayd i.
C h o n   Yak  Yen  y ash ab  tu rg an  jam iy atn i  tanqid   q ilg an . A m ald o r- 
lar o 'g 'r ila r  b o 'lib ,  "u la r  o d d iy  x a lq n in g  su y a g id a n  g o 'sh tin i ajratib  
o lu v c h ila rd ir".  U  ta b a q a la sh tirish   tiz im in i  b e k o r  q ilish n i  y oq lab , 
la v o z im la rg a  b ilim  va  q o b iliy atig a k o 'ra   ta y in lash   m asalasin i  ilgari 
su rd i.  A yn iqsa,  z o d a g o n la r  ta b a q a la rid a g i  im tiy o z la m i  b e k o r  qi- 
lish n i y o q lab   ch iq d i.
C h o n  Yak Yen  y er m a salasid a:  k im k i y erg a ish lo v  beTsa,  u  yerga 
e g a lik q ila d i,  d e g a n s h io r n iilg a r is u r d i. A g a ru n in g o 'tm is h d o s h la ri 
y ern i  ja m iy a t  a 'z o la ri,  shu  ju m lad an ,  k atta  y er  eg alari  o rasid a  taq - 
sim lash n i  ta k lif q ilg an   b o 'lsa la r,  D asan  esa   y erg a  o x irg i  e g a lik   q il- 
g an   sh ax sg a  y ern i  m e ro s  q ilib   b erilish ig a   q arsh i  ch iq d i.  U n in g   fik- 
richa,  y ern in g  eg a si  d av lat  yoki  d eh q o n la r b o 'lish i  m u m k in .
K o rey ad a  " z o h id lik "n in g   tu g a tilish i  Y ev ro p a  fa n -te x n ik a   yu- 
tu q lari,  x ristia n lik   va  ijtim o iy -siy o siy   n az a riy a la rn in g   p ay d o  
b o 'lish ig a   o lib   k eld i.  C h et  tillarid an   tarjim o n lar  tay y o rla y d ig a n  
m a k ta b la r v u ju d g a   k eld i:  in g liz  (1883),  y ap o n   (1891), n em is  (1892), 
ru s va fran su z (1896) tilla r ib o 'y ic h a  tash k il q ilin g a n  m a k ta b la r shu - 
lar  ju m lasid an d ir.  X o rij  ta jrib asin i  o 'z la sh tirish g a   aso slan g an  ja m i- 
y atlar,  x u su sa n ,  "G 'a r b   ta 'lim o li  d o 'stla ri  ja m iy a ti"  ("S o u x a k v e ",
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

94
V IB o b .  ChO SO N   SU L O LA SI.  2 §. So  nggi  Choson
1906)  va  b o sh q a la r  p ay d o   b o 'ld i.  M a m la k a td a   n a fa q a t  x ristian lik , 
b alk i  C h a rlz   D arv in ,  R u sso   va  M o n tesk e,  Sm it,  G eg el,  S p e n se r  va 
N itssh e  q arash lari  k en g   yoy ild i.  G 'a rb iy   Y evro p a  (Sh ek sp ir,  Svift, 
B ay ron ,  Sh iller,  G y u g o ,  G y o te,  Se rv an te s,  B a lz a k )  va  rus  (Krilov, 
Tu rgenev,  D o sto yev skiy,  Tolstoy,  G ersen )  y o z u v c h i-sh o irla rin in g  
ijod  n a m u n a la rid a n   x a b a rd o r  b o 'la   b o sh lad ilar.  M a z k u r  ad iblar- 
n in g   ijod  n a m u n a la ri  m am la k a tg a   asl  h o lid a  em as,  b a lk i  X ito y   va 
y ap o n   tarjim alari  o rq ali  y etib   k eld i.  0 ' z   n a v b a tid a ,  m a z k u r  ish la r 
K o reyad a  m ah alliy   sh aro itlarg a  m o sla sh tirilib ,  tarjim alar  k o 'p   hol- 
lard a  b ir  m aq sad g a  y o 'n a ltirild i.  U lard a  m a m la k a td a g i  tarix iy   vo- 
q ealar,  o z o d lik   u ch u n   k u rash ,  tarixiy   sh a x sla m in g   h ay o ti  y oritild i. 
M azk u r  m aq sad g a  m u vofiq  k elish i  u ch u n ,  h atto ,  b a 'z i  a sa rla rn in g  
n o m lari  h a m   o 'z g a rtirild i.  Bu  b o ra d a   X ito y   m a 'rifa tp a rv a rla ri  V ey 
Yuan  va  G u n   S z i-c h je n  a sa rla ri  katta  sh u h ra t q o zo n d i.
7 0 -8 0 -y illa rd a   b ir g u ru h   k oreyslar  d av lat tu zilishi,  san o at  ishlab 
chiqarish,  ta'lim  va  harbiy  so h alard ag i x o rijiy  m am lak atlar tajribala- 
ri bilan   tanishish  m aqsad ida  A Q Sh ,  Y aponiya  va  X ito y ga y u borild i.
M a'rifatp arv arlik   h arak atin in g   m ash h u r  n am o y an d alarid an   biri 
Pak  In  Sik  (1 8 5 0 -1 926)dir.  U n in g   q arash larig a  k o 'ra,  eh tiy o jlarn in g  
o 'zg arish i  u m u m jam iy at  taraqqiy o t  qo n u n lariga,  y a'n i,  "h a m m a  
tu g ‘iladi  va o 'la d i"  d eg an  q o id ag a  m u vofiq keladi. Pak  In Sik k oreys 
n eo k o n fu tsiy lig in i  h aq iq iy   m a'n o d ag i  K o n fu tsiy   ta'lim o tid an   ayro 
deb  h iso b lab ,  u nd ag i  u chta  k am ch ilik n i  k o 'rsatib   o ‘tgan:  1)  k on fu t- 
siy chilik   ruhi  xalq  tabiatid an   ajratilg an   h o ld a  m u tlaq   h o kim iy atg a 
olib kelad i; 2) y akk alan ish  tom on y o 'l; 3) sxo lastik  safsatabo zlik . M u- 
tafak kir  kon fu tsiy likn i  isloh  qilishni  talab  qilib,  o 'z   fikrlarini  M artin  
L yu ter va  R eform atsiy  qarash lari  bilan qiyoslad i.  Islo h o tla m in g  aso- 
siy y o 'n alish i sifatid a fan va  ta'lim n i rivojlan tirish  m asalasin i q o 'y d i. 
Jam iy atn i  h arak atlan tiru v ch i  kuch  sifatid a  ay n an   ilm -fa n   e'tiro f eti- 
lad i va u ng a ega  b o T m aslik  m illatn in g  zaiflash ish ig a  olib  keladi.
S irx a k istla r  g 'o y a la ri  va  x o rij  y u tu q lari  b ila n   ta n ish u v   n ati- 
ja sid a   O   G y o n   So k   (1 8 3 1 -1 8 7 9 ),  P ak  K y u   S u   (1 8 0 7 -1 8 7 ),  K im   O k  
K y u n   (1 8 5 1 -1 8 9 4 )la rd a n   tash k il  to p g an   "Is lo h o tla r  to m o n   h a ra - 
k a t"  ("K e x v a   u n d o n ")  n o m li  h a ra k a t  p ay d o   b o T d i.  K im   O k   K y u n  
m a m la k a tn in g   zaiflash u v in i  y a n b a n la rn in g   o 'z b o sh im ch a lig id a  
d eb   b ild i.  U n in g   fik rich a,  m a m la k a tn i  z a m o n a v iy la sh tirish   u ch u n  
Y evrop a  va  A Q Sh   bilan   d  sto n a   a lo q a la r  o 'rn a tish ,  z o d a g o n la r
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

VI  B cb.  ChO SO N   SU L O L A Sl.  2  §.  Sn nggi  Choson
95
im tiy o zlarin i  b ek o r  q ilish ,  o d a m la m i  b ilim   o lish g a   y o 'n a ltirish   va 
raq o b atli  s a v d o -s o tiq   to m o n  k en g  yo'1  o ch ish   zarur.
K im   O k  K y u n   va  u n in g   sa fd o sh la ri  aso siy   e'tib o rla rin i  k o n fu t 
siy lik   m atn la rig a   em as,  b a lk i  m atem a tik a ,  tarix  va  ch e t  tillarig a 
y o ‘n a ltirilg a n   y angi  m a k ta b   o ch ish g a  q aratish g an .  Bu  m a q sa d d a  
ilm iy -te x n ik a v iy   a d a b iy o tla r  tarjim a  q ilin g a n   va  k en g   tatb iq   etil- 
gan   S h u n in g d e k ,  x o rijiy   m a m la k a tla r  g eo g rafiy asi,  tarix i  va  iq ti- 
so d iy o tig a  oid  m a 'lu m o tla r k eltirilg an   g az eta la r  h am   ch o p   etilgan . 
Islo h o tch ila rn in g  x iz m a tla rig a   b irin ch i  o fitse rla r m a k ta b in i  ta sh k il 
etish ,  ch e t  el  m ash in alarin i  o lib   k elish ,  n a m u n a li  ferm alarg a  asos 
solish,  y angi  y o 'lla r  qu rish ,  zam o n av iy   p o ch ta  tashk il  etish   k abi 
v azifalar h am  k irg an .
Islo h o tla r  u ch u n   h a ra k a t  n a m o y a n d a la ri  X ito y g a   k o 'r -k o 'r o n a  
e rg a sh ish g a   q arsh i  ch iq d i  S h u n d ay   b o 'ls a -d a ,  1882  y ili  so d ir 
b o 'lg a n   h a rb iy la r  q o 'z g 'o lo n id a n   k ey in   h o k im iy a td a   q o lg a n   M in  
h u k u m a ti  X ito y d ag i  o 'z la rin in g   aso siy   h a m k o rla ri  sifatid a  Sin 
q o 'sh in la rin i  k o 'rg a n .  K im   O k   K y u n   p o y ta x td a n   b a d a rg 'a   qilin ib, 
u n in g   sa fd o sh lari  eg a lla b   tu rg an   la v o z im la rid a n  b o 'sh a tilg a n .  Sh u  
b o is b o sh la n g a n   islo h o tla r  to 'x ta b   q o lg an .
K im   O k   K y u n   o 'z   m a sla k d o sh la ri  b ila n   Y ap o n iy an in g   y ord a- 
m iga  u m id   q ilib ,  1884  y iln in g   4  d ek a b rid a   d av lat  tu z u m ig a   oid 
o 'z g a rish la rn i hal qild i. 7 d ek ab rd a Seu ld a  q o lg an  X ito y  q o 'sh in la ri 
g arn iz o n la rn i  y o 'q   qild i.  K im   O k   K y u n   b ir  q ato r  sa fd o sh la ri  b ilan  
Y ap on iyag a  q o ch ib   k etd i.  K oTeyada esa  X ito y n in g   ta'sir d o irasi  ya- 
nad a  k u chay d i.  1885  y ild a   Y ap on iya  va  X ito y   o 'rta sid a   im z o la n - 
g an   T y an szin   sh a rtn o m a sig a   k o 'ra   Y ap on iy ag a  h am   K o re y ad a  o 'z  
q o 'sh in la rin i  saq lash g a  ru x sa t b erild i.
1 8 9 3 - 1 8 9 4   y illa r d a g i 
K o rey a  iq tisod iyo tin in g   zaiflashu vi
d e h q o n la r   u r u s h i, 
xorijiy  k ap italn in g   kirib  kelishi  iq-
" k a b o   y i l i "   is lo h o t la r i 
tiso d iy  m u stam lak ach ilik k a olib keld i.
Q olaversa,  K o rey ad an   katta  m iqd or- 
d agi  o z iq -o v q a t  zaxiralari  olib  chiqib  ketilishi  m am lak atd a  ocharc- 
h ilik k a  o lib   keldi.  K o re y sla m in g   R ossiya  va  M an ju riy ag a  k o 'ch ib  
ketish i old in i  olib b o 'lm a y d ig a n  h o lat y u zag a keldi.  A ynan b u  h o lat 
xalq n o ro zilik lari  (1889,  1 8 9 0 ,1 8 9 1 ,  1892 y illa rd a jg a   sabab bo 'ld i.
M ah alliy   h u k u m a tg a   q arsh ilik   h a ra k a tin in g   y u q o ri  ch o 'q q is i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

96
V I  Bob  C hO SO N   SU L O LA SI.  2 §.  S nggi  C hoson
tonxak
  h arak ati  tarafd o rlari  b o sh ch ilig id a g i  1 8 9 3 -1 8 9 4   y illard a 
b o 'lib  o 'tg a n  d eh q o n la r u ru sh i b o 'ld i. Q o 'z g 'o lo n c h ila rn in g  talab la- 
ri:  to n x ak   ta rg 'ib o ti e rk in lig i; y er eg a lig id a   te n g h u q u q lilik ;  n o b ila r 
ro 'y x a tin i  y o 'q o tish ;  "so tq in   va sh a fq a tsiz "  a m a ld o rla rn i  qatl  etish , 
m am la k a td a n   ch e t  ellik larn i  q u v ib   y u b o rish   ed i.  K o re y s  h u k u m a- 
tin in g   m u ro ja a tig a   k o 'ra   m am la k a tg a   X ito y   q o 'sh in la ri  o lib   k irild i. 
C h u n k i  Y ap on iya  h am   o 'z   arm iy asin i  k iritg an   edi.  A y nan  shu  b o is 
K o rey ag a  eg alik   qilish   u ch u n   Y a p o n -X ito y   u ru sh i  b o sh la n ib   k et- 
d i.  Y ap on lar  van  tu rg an   q al'an i  e g allab ,  T ev o n g u n   b o sh ch ilig id a g i 
y ang i  h u k u m atn i  tash k il  qild i.  Q iro lich a  M in   esa  u zo q   o ro llard an  
b irig a  su rg u n   qilin d i  K o reya  b ila n   tu z ilg a n   y ang i  sh a rtn o m a g a  
k o 'ra,  k o rey s  h u k u m ati  islo h o tlarn i  fa q atg in a  Y ap on iya  ro zilig i  bi- 
lan  am alga  o sh irish i  b elg ilan d i.  S h u n in g d e k ,  X ito y   q o 'sh in !a rin in g  
K o rey ad an   h ay d ab   ch iq a rilish ig a   va'da b erild i.
X ito y -Y a p o n   u ru sh i Y ap o n iy an in g  g 'a la b a si  b ila n   tu g ad i.  S im o - 
n o sek i  tin ch lik   sh a rtn o m a sig a   k o 'ra,  X ito y   K o rey ag a  b o 'lg a n   o 'z  
h o m iy lig i  (m a n fa a tla ri)d a n   voz  k ech d i.  T o n xak   h arak ati  h u k u m a t 
va y ap o n   q u ro lli  k u ch lari  to m o n id an   b o stirild i.
D eh q o n lar urushi, siyo siy  va  iq tisod iy  inqiroz, sh u n in g d ek ,  tash- 
qi k u ch la m in g  b o sim i o stid a k oreys h u k u m ati islo h o tlar o 'tk azish g a 
m ajb u r b o 'ld i  ("k a b o  y illa ri" islohotlari). Q iro llik  saroy ini  h u k u m at- 
dan  ajratish ,  by u d jet  tizim ini  yaratish,  soliq  stav kalarin i  o 'm a tish , 
fu qaro lik   va  jin o y at  kod ekslarini  am alga  k iritish,  ch e t  eld a  ta'lim  
olish  m asalalariga  b ag 'ish la n g a n   d astu r  ishlab   ch iqild i.  Yangi  d ars- 
liklar  ch op  etilib,  ch et  tillarini  o 'rg atish g a  oid  k u rslar  tashkil  etildi. 
O d d iy   xalqn in g  hu q u qi  y an b an lar bilan   ten glashtirild i.
K o r e y a   u c h u n   x o r ijiy  
Y ap on iya  K o rey ad a  o 'z   m av q ein i
m a m la k a t la r   o 'r t a s id a g i 
y an ad a m u sta h k a m la d i. Y ap on lar-
k u r a s h  
8 a  q a rsh '  k a y fiy a td a  b o 'lg a n   b a rc-
ha  a m a ld o rla r  iste 'fo g a   ch iq a rild i 
y oki  h ib sg a   o lin d i.  M a m la k a td a   y ap o n   q o 'sh in la ri,  am a ld o rla ri  va 
d ip lo m a tla ri  k o 'p a y ib   k etd i.  K o re y s  p o litsiy a si  va  arm iy asi  y ap o n  
o fitse rlari  b o sh ch ilig id a   fao liy at  y u rita d ig a n   b o 'ld i.  1895  y iln in g   8 
o k ty a b rid a  q iro lich a  M in n in g  o d d irilish i  K o rey ad a  va  x alq aro   m iq - 
y osd a  n o ro z ilik k a   sab ab   b o 'ld i.  V an  K o jo n   o 'z   q a l'a sin in g   h a q iq iy  
asiri  ed i.  U n in g   sh a x siy   q o 'riq c h ila ri  y ap o n   arm iy asi  to m o n id an
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V IB o b .  ChO SO N   SU L O L A Sl.  2 §.  So'nggi Choson
97
tay y o rlan g an   o try ad   b ilan   a lm ash tirild i.  1895  y il  20  d ek a b rd a g i 
k o rey s  an 'an alari -  tru b k a   ch ek ish ,  k o rey s  sh ly ap alarid a y u rish   va 
k o rey sch a  m iiliy  so ch   tu rm a g in i ta q iq la sh  h aq id a  d ek ret y ap o nlar- 
g a  q arsh i  h ara k a tla rg a   sabab  boMdi.
0 'z i   va  m e ro sx o 'rin in g   h a y o tid an   x a v fsira g a n   K o jo n   y ash irin  
rav ish d a  R o ssiy ag a  m u ro ja a t  qild i  va  1896  y il  11  fev rald a  u   o 'g 'li 
b ila n  b irg a  ay o llar k iy im id a ru s m issiy asi h im o y asid a q o ch ib  k etd i. 
K e y in g i  k u n i esa  y ap o n   k ab in eti o 'm id a  y an g isi jo riy  etild i.  Se u ld a 
y ap o n  a m a ld o rla rin in g  u y lari y o p p a sig a  ta lo n -ta ro j qilin ib,  2 ta so- 
b iq  v azir o ‘ld irild i.  1896 yil  14 m ay d a  Roesiya-va Y ap on iya o 'rta sid a  
m e m o ran d u m   im z o la n d i  va  Y ap on iya  y an g i  k o rey s  h u k u m a ti  tu- 
z ilg an lig in i  tan   o ld i.  S h u n in g d e k ,  K o re y a d a g i  q u ro lli  k u ch la rn in g  
ch e k la n ish ig a   Tozilik  b ild ird i.  Sh u   b ilan   b irg a   R o ssiy a  h a m m a y d a  
R o ssiy a  va Y ap on iya  o 'rta sid a  m e m o ra n d u m   im zo lan d i  va Y ap on - 
q u q in i  q o 'lg a   k iritd i.  1896 y il  9 iy u n d a g i k elish u v g a  k o 'ra ,  R ossiya 
van n i  q o 'riq Ia sh   h u q u q in i q o 'lg a   k iritd i.
K o rey ad a  R o ssiy a  ta'sirin i  k u ch a y ish i  G 'a rb   m a m la k a tla ri  va 
Y ap o n iy an in g   k esk in   q arsh ilig ig a  olib  k eld i.  A ynan  m azk u r  m am - 
la k a tla rn in g   d ip lo m a tik   v ak illari  b o sim i  o stid a  van  K o jo n   1897  yil 
20  fev rald a  ru s  m issiy asin i  tark  etib,  qal'ag a  q ay td i.  Shu  y iln in g   12 
o k ty a b rid a   esa   u  o 'z in i  im p era to r  d eb   e'lo n   qild i  va  m a m lak atg a 
"B u y u k  X an  im p e riy a si"  n o m i b erild i ("T e x a n  C h e g u k ").  Sh u  b ilan  
500  y ild an   k o 'p ro q   tarix g a eg a  b o 'lg a n  C h o so n   d av lati  tu g atild i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---