Koreya tarixi

2 §.  So^nggi  Choson
 
2 .1 .  X V I I   -  X V I I I   a s r l a r
M a n ju rla r b o sq in i 
Im jin  urushi  Koreya  hududi  xonavay
ron  b o iish ig a  olib  keldi:  ko'plab  shahar 
va  qishloqlar  vayron  b o id i,  aholi  soni  sezilarli  darajada  kam aydi, 
ekin  m aydonlari  qisqardi,  hunarm andchilik  ham  inqirozga  yuz 
tutdi.  Soliqlar  tushum i  arm iyani  saqlab  turish  uchun  yetarli  em as 
edi. M arkaziy hokim iyatning zaiflashuvi natijasida yer egaligi yana 
yirik  am aldorlar  qo'liga  o'td i,  bu  holat  ularga  qarshi  dehqonlar 
qo'zg'olonlariga  sabab  bo'1di.  Shu  bilan  birga,  partiyalam ing  ho- 
kim iyat  uchun  o'zaro  kurashlari  ham  avj  oldi.  Bulam in g  barchasi 
tashqi bosqin oldida  Koreyani  zaif qilib ko'rsatayotgan edi.
XVI  asr  oxirida  M anjuriyada  N urxachi  boshchiligidagi  chjurc- 
hjen  nom li  tarqoq  ko'chm anchi  qabilalar birlashgan.  1616  yili  ular 
So'nggi  Sin  davlati  tuzilganligini  e'lon  qildi  (m azkur  davrdan 
boshlab  chjurchjenlar  m anjurlar  deb  atala  boshlagan),  1618  yilda 
esa  yangi  tashkil  etilgan m am lakat  Min  im periyasiga qarshi  u m sh  
boshlaydi.
Van  Sonjo  vafotidan  keyin,  1608  yilda  taxtga  o'tirgan  uning 
o'g 'li  K van xe-gu n   (uning  ortida  "K atta  shim oliy  partiya"  turgan) 
betaraflik  siyosatini  olib  borib,  urushayotgan  har  ikki  tom onga 
chap  berishga  harakat  qilgan.  M inlar  1619  yil  Koreyaga  qarshi 
harbiy  harakatlarini  boshlaydi  va  ularga  13  m ing  askar yordam ga 
keladi. Shunga  qaram asdan,  ularga qarshilik ko'rsatm aslik haqida 
ko'rsatm a  berilib,  m abodo  m anjurlar  taslim   bo'lsa,  ularni  asirga 
olishni  rejalashtirgan  edi,  lekin  Fuche  uchun  bo'1gan  jangda  Min 
q c'sh in lari  tor-m or etilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

80
VI  Bob.  ChO SO N   SU L O LA SI.  2 § .  S n ggi  Choson
Biroq,  1623 yil K van xe-gu n  "g 'a rb "  tarafdorlari guruhi tom oni- 
dan o'z joyidan siljitildi,  uning o'rn iga taxtga  van  Injo  (1623-1649) 
ni  o'tq azish d i.  G 'arbliklarn in g  tashqi  siyosati  M in  tom onida  edi. 
M anjurlar orqasida  M in davlati  kabi ittifoqchisi boMgan m am lakat 
hududiga  qarshi urush  boshlashga jazm  eta  olm aganlar.  Shuning 
uchun  1627  yilning  boshida  ularning  30  m inglik  arm iyasi  Kore- 
yaga  bostirib  kirdi.  Van  Injo  saroy  ahli  bilan  K anxvado  oroliga 
yashirindi.  M am lakat  b o'ylab  harakatlanayotgan  m an jurlar  xalq- 
ning  qarshiligiga  duch  keldi. 0 's h a  yilning bahorida  m am lakatlar 
o'rtasid a  "d o 's tlik " bitim i im zolandi va  bitim ga k o 'ra  Koreya  vas- 
salga  aylandi.  Bu  holat  m am lakatda  jiddiy  n oroziliklarga  sabab 
bo'ldi.
1636 yil  N urxachining o 'g 'li A baxay yangi  Sin  im periyasi  tuzil- 
ganligini  e'lon   qildi  va  Koreyadan  vassal  sifatidagi  tobelikni  talab 
qildi.  M am lakatda  "g 'arb lik la r"n in g  tashqi siyosatiga  qarshi  noro- 
ziliklar  kuchaydi  va  van  Injo  ulardan  ajralganliklarini  e'lon   qilib, 
m anjurlar  elchisini  qabul  qilishdan  bosh  tortdi.  Shu  yilning o'zida 
m anjurlarning  100  m inglik  qo'shini  Koreyaga  bostirib  kirdi  Seul 
egallanganidan  so'n g  ular  van  Injo  yashiringan  tog‘dagi  N am xan 
q alasin i qurshab  olishdi.  1637 yilning boshida van  taslim  bo'ldi  va 
Sinning  vassalligini  tan  oldi.
Ijtim o iy -iq tis o d iy  
Yaponlar  bilan  bo'lgan   Im jin  urushi  va
riv o jla n is h  
m anjurlar  bosqini  Koreyani  halokat  yo-
qasiga  olib  keldi.  Ishlab  chiqarish  va  iq- 
tisodiyotda  inqiroz  ro'y  berdi.  Foydalaniladigan  yer  m aydonlari 
2/3  qism ga  qisqardi.  Natijada  hosil  m iqdori  ham   halokatli  holatga 
kelib  qoldi:  xususan,  1670-1671  yillarda m am lakatda  1  m ln.dan zi- 
yodaholi  ochlik  natijasida  qirilib  ketdi.  Yana  bir  ofat  m am lakatga 
tarqalgan epidem iya (1699 ,1 7 0 8  ;  1718 yillarda)  edi.
H okim iyatning  zaifligi  yerlarga  o'zboshim chalik  bilan  egalik 
qilinishiga olib keldi.  Yerga shaxsiy egalik qilish o'sib bordi  Am al- 
dorlarga  in'om  etilgan  yerlar  soliqlardan  ozod  qilindi.  M am lakat 
g'aznasini  toMdirish  m aqsadida  hukum at dvoryanlik  unvonlari  va 
quyi  tabaqa  lavozim larini  sota  boshladi.  Shu  tufayli  saroy  am al- 
dorligiga  oMkaziladigan  im tihonlargacha  am aldorlarning  nom lari 
maMum  boMib  ulgurgandi.  Ularni  harbiy  xizm atga  ola  boshlash-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

VI  Bob.  C hO SO N  SUT.OLASI.  2 §.  So nggi  CHoson
8 1
gan.  To'lov  evaziga  nobilarga  ozodlik  va’da  qilindi.  Shu  bilan  bir 
ga  konfutsiylikning  tabaqalashuviga  asoslangan  jam iyat  yem irila 
boshladi.
U rushsiz  davom   etgan  uzoq  vaqt  m obaynida  iqtisodiyot,  ish- 
lab  chiqarish  va  tov ar-p u l  m unosabatlari  jonlandi.  H ukum at 
yana  "D ehqonchilikni  rag'batlantirish"  siyosatiga  qaytdi.  1608 
yilda  turli  xildagi  to'lov lam in g  o 'm ig a  yagona  soliq  tizim i  joriy 
etildi.  Soliqlar  faqat  yer  egalaridan  olina  boshladi.  M azkur  holat 
dastlab  Kyongi  viloyatida  joriy  etildi,  am m o  bundan  m anfaatdor 
b o'lm agan  m ansabdorlar  va  yer  egalari  norozilik  bildira  boshla- 
di.  M am lakatda  foydalaniladigan  yer  m aydonlarining  kengayishi 
sug'orish  tizim ining  ham   takom illashuviga  olib  keldi.  An'anaviy 
m adaniyatning bir bo'lagi  sifatida  m am lakatda jenshen yetishtirila 
boshlandi,  shuningdek,  Yaponiya  va  Xitoydan  tamaki,  qalam pir, 
qovoq,  pom idor  va  batat yetishtirish  o'zlashtirildi.  Paxta  yetishti 
rishva  bog'dorchilik  rivojlana boshladi.
Yersiz  dehqonlar  o'ziga  xos  "olovli  m aydon"ni  tashkil  qilib, 
tog'lardagi  o'sim liklarni  yoqib,  daraxtlarni  kesib,  o'rm on lam i 
o'zlashtirish bilan shug'ullanishgan.
H arbiy jihatdan qurollanishga alohida e'tibor berildi. K am on va 
nayzalar  o'qotar  qurollar  orasidan  siqib  chiqarila  boshlandi.  To'p 
va fugaslar, shuningdek, bir vaqtning o'zida 50 ta m iltiq o'm atilgan  
(10  ta  m iltiqdan  bir  vaqtning  o'zida  o‘q  uzilgan) 
xvachxa
  ("olovli 
arava")  -   arava  tayyorlana  boshlandi.  Buni  o'sh a  d avm in g  birda- 
niga  o'q  uzadigan zam onaviy tizim i  deyish m um kin edi.  Shuning 
dek,  "T osh b aq a-k em a"  va  yengil  kem alar yasala boshladi.
Yaponlarning  bosqini  natijasida  bir  qator  bosm axonalar  vay- 
ron  qilingan  edi.  K eyinchalik Yaponiyada  kitob  bosishning  asosini 
tashkil  etgan  m etalldan  yasalgan  harflar  olib  ketilgan  bo‘lsa-d a, 
XVII  asrning  o'rtalariga  kelib  bir  qancha  yuz  m inglab  bosm a  bel- 
gilar  ishlab  chiqarildi.  N atijada  kitoblar  Imjin  urushidan  oldingi 
davrdagidan ko'p roq nashr etila boshlandi.
M etalldan foydalanish nafaqat qo'shin uchun, balki urushgacha 
taraqqiy  etm agan  iqtisodiyotda  ham   katta  aham iyatga  ega  bo'ldi. 
Xususan,  kum ush  qazib  olish  rivojlandi.  Q o'rg'osh in,  oltin  konla- 
rini  izlash,  mis  va  tem ir  qazib  ochish  ishlari  yanada  jadallashdi. 
H ukum at  konchilik  ishlariga  e'tibor  qarata  boshladi.  K on  ishi  bi-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

82
V lB o b   ChO SO N   SU L O L A Sl.  2 §.  So  nggi  C hason
lan  shug'ullanish  odam lam ing  dehqonchilikdan  chekinish  xavfini 
paydo qildi.  Shuning uchun XVIII asr o'rtalarida ko'plab konchi va 
qazuvchilar o'zlarining  topgan  m etallarini  yashirishgan.
Ishlab  chiqarishning  rivojianishi  sav d o -so tiq  jon lanish iga  olib 
keldi.  Shaharda  yashovchilar  (xususan,  Seul  va  K esonda)  deh- 
qonchilikdan  sav d o -so tiq   bilan  sh u g'u llan ish ga  o'tdilar.  Savdo- 
garlar  qatlam i  shakllandi.  Bu  holat  m am lakat  m iqyosidagi  savdo 
m unosabatlariga  keskin  raqobat  ruhini  olib  kirdi.  Savdo  aylan- 
m asi  yerlarga  ham  kirib  keldi.  Savdogarlar  Xitoy  va  Yaponiya 
bilan  faol  savdo  aloqalarini  olib  bora  boshladilar  A gar  XVII  asr 
o'rtalarid a savdoda asosiy rolni davlat o'yn agan  b o'lsa, endilikda, 
uning  o'rn in i  xususiy  tadbirkorlar  va  noqonuniy  savdo  aloqalari 
egalladi.
Sav d o -so tiq   m unosabatlari  o'sib  borishi  pul  m uom alasirivojla- 
nishiga  turtki  bo'ldi.  O m m aviy  ravishda  pul  zarb  qilina  boshladi. 
M a'lum   m iqdordagi  m ablag'  evaziga  yollanib  ishlovchilar  paydo 
bo'ldi.  Bu esa  sudxo'rlikning  kengayishiga alib keldi.
Tovar-pu l  m unosabatlari  rivojlanishi  ham da  yirik  yer  egaligi- 
ning  o'sib  borishi,  dehqonlar  va  m ayda  ishlab  chiqaruvchilarning 
om m aviy noroziligini  keltirib  chiqardi.  Shuningdek,  ular  M anjuri- 
yaning qator shaharlariga  ko'chib ketib,  u  yerda yollanm a  m ehnat 
bilan shug'ullana boshlashdi.
Ic h k i  z id d iy a tla r. 
D ehqonlar  yerlarining  egallanishi,
C h ju s ia n lik n in g   in q iro z i 
shafqatsiz  ekspluatatsiya,  hosilsiz
yillardagi ochlik tufayli X V II-X V III 
asrlarda  dehqonlar  isyonlari  (1607,  1623,  1653,  1659,  1667,  1670, 
1 6 7 1 ,1 7 0 3 ,1 7 0 8 ,1 7 1 0 ,1 7 2 1 ,1 7 2 7 ,1 7 3 3 ,1 7 3 8 ,1 7 4 1 ,1 7 5 2 ,1 7 8 2 ,1 8 0 0  
yillarda)  butun  m am lakatni  larzaga soldi.
Siyosiy  beqarorlik  hokim iyat  uchun  partiyalarning  o'zaro  ku- 
rashlariga  sabab  bo‘ldi.  Bu  holat,  ayniqsa,  m am lakatda  hokimiyat- 
ga  goh  u -g o h   bu  partiyaning  kelishini  afzal  k rgan  van  Sukcho- 
ne  (1674-1720)  hukm ronligi  davrida  birm uncha  avj  oldi.  1674  yili 
hukum at  tepasidagi  "g'arb iy  partiya"  "jan ubiy  partiya"  tom oni- 
dan  ag'darib  tashlandi.  Shunday  b o'lsa-d a,  1680  yilda janubliklar 
o'rtasida  kelishm ovchiliklar  va  ajralishlar  ro'y  berib,  hokim iyatni 
Son Si Ryol (1607-1689) boshliq g'arbliklar egalladi. 0 ' z  navbatida,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V IB o b .  CHOSON  SU I.O I.A SI.  2 §.  So  nggi C hoson
83
1683  yili  g'arbliklar  ham  yakson  etildi.  1689  yil  yana  hokim iyat- 
ga  janubliklar  keldi.  Son  Si  Ryol  va  uning  tarafdorlari  qatl  etildi. 
1694  yilda  esa  janubliklar  yana  g'arbliklar bilan alm ashdi  va  hoki- 
m iyatga  goh  "q ariyalar",  goh  "y osh lar"  boshchiligidagi  hukum at 
keldi.  Shu  sababli  hokim iyatga  yangi  hukum atning  kelishi  aksari- 
yatholatlarda  g'alayonlar  va  turli  qatllar  bilan  qarshi  olingan.  Van 
Yonjo  (1724-1776  yy.)  va  Chonjo  (1776-1800  yy.)larning  o'z  hukm - 
ronlik  davrlarida  partiyalararo  kelishm ovchiliklarni  to'xtatishga 
qaratilgan  harakatlari  (bir-birlariga  e'tiroz  bildirish  taqiqlangan, 
hokim iyatga  vakillar  turli  partiya  va  viloyatlardan  taklif  etilgan, 
kelishm ovchiliklarning  tashkilotchilari  shafqatsiz  jazolangan  va 
boshqalar)  natijasida,  garchi  m azkur  holat  butunlay  barham   top- 
magan b o 'lsa-d a,  birm uncha  pasaydi
Koreya  uchun  yana bir  siyosiy  sinov  -  bu  Yevropa  dunyosi  bi- 
lan tanishuv edi. Xitoy orqali bir necha vaqt davom ida elchilar, Ko- 
reya tashqarisida  bo'lgan  xristianlik vakolatxonalari,  shuningdek, 
kem a halokatidan jabr ko'rgan yevropalik dengizchilar (1628,1653 
y illar)  va  koreyslam ing  o'zlari  m am lakatga  Yevropa  yutuqlarini 
olib kira boshladilar.  K oreyslar Yevropa  xaritasi bilan  tanishib, ke- 
m alar  qatnovi,  Yevropaning  to'p  va  m iltiqlari,  astronom iyaga  oid 
kitoblarni, soatlar,  kuzatish durbinlari,  katolik m azhabiga oid yan- 
gi  m a'lu m otlam i  o'rgandilar.  Yashirin  holda  cherkovlar  tashkil  qi- 
linib,  unda oddiy  aholiga  barchaning  Xudo  oldida  tengligi  g'oyasi 
ilgari surila boshladi. Shuning  uchun m am lakat konfutsiylik mam - 
lakati  deb  e'lon  qilinib,  bu  borada  xorijJiklar  bilan  aJoqalar  olib 
borish taqiqlandi.  1785 yilda m am lakatga katolik diniga oid  adabi- 
yotlarni olib kirish taqiqlandi, 1788 yilda esa ular m usodara qilinib, 
yoqib  yuborila boshlandi.  K oreys m issionerlariga nisbatan  qatl  va 
b adarg'a  qilish  kabi jazolar belgilandi.
Islohotlar  zaruriyati  chjusianlikning  hayotiy  sxolastikaga  oid 
m unozaralariga  sabab  bo'ldi.  "G 'arb lik "  va  "Jan u b lik lar"  uzoq 
vaqt davom ida  agar birinchi o'g'iI emas,  balki  ikkinchi  o 'g 'il bo'Isa 
vanning  o'lim i  uchun  uning  onasi  qancha  vaqt  davom ida  m otam  
tutishi kerak,  yoki agar oilada  motam bo'lsa,  am aldor elchi qabuli- 
da  ishtirok etishdan  b o'yin   tovlashi  m um kinm i  degan  m asalalar- 
da bahslar bo'ldi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

84
V lB o b .  ChO SO N   SU L O LA Sl.  2 §  So  nggi  Choson
Ijtim o iy -s iy o s iy  
Turli  taqiqlar  va  chjusianlikning  om m a-
so h a la rd a g i  y an g i 
v >y ravishda q at'iy intizom  o'rnatilishiga
y 0 'n a lis h la r  
qaram asdan,  unga  qarshi  m uxolifat ham
o'sib  bordi.  Chunonchi,  bu  davrda  Xo 
G yun  (1569-1618)n in g  "X on   Gil  Don  haqida  q issa"  nom li  asari 
paydo  bo'ldi.  Unda  xuddi  Robin  Gudni  esga  soladigan  oliyjanob 
qaroqchi qahram on Yuldo ertaklar oroliga  tushib qoladi va u yerda 
o'z  podsholigiga  asos  soladi.  Bu  davrda  hattoki  neokonfutsiychi- 
lik ichida ham   g'alayonlar bo'lib  turgan.  M ustahkam  e'tiqodli  Son 
Si  Ryoldan  farq  qilgan  Li  1  Xan  Von  Chin  (1682-175fl)ning  izdoshi 
bo'lib, "qonunlarni o 'zgartirish " g'oyasini ilgari surgan.  Uning  fik- 
richa,  qonunlar  ancha  eskirgan,  qadim gi  Xitoy  qonunlari  asosida 
yaratilgani bois m azkur qonunlarni  o'zgartirish  kerak.
C hjusianlikka  qarshi  yangi  oqim lar paydo bo'ldi.  M asalan,  Xan 
ta'lim i m aktabi vakillari Yun Xyu  (1617-1680) va Pak Se Dan (1629- 
1703)lar  rad  etib  bo'lm aydigan  nufuzli  C hju  Sini  m um toz  m atn- 
lar  izohlovchisi deb, uning  m atnlari  to 'g 'rid a n -to 'g 'ri  Xan  sulolasi 
davriga borib taqalishi haqida fikr bildirishgan. 0 'z in in g  bid'atdan 
iborat  qarashlari  orqali  Yun  Xyu  joniga  qasd  qilgan  bo'lsa,  Pak  Se 
Dan esa Chju Siga qilgan tuhm ati uchun uning asarlari yoqilib, o'zi 
surgun  qilinadi.
Chjusianlikka  ancha  katta  zarba  bergan  "an iq   ilm "  tarafdori  -  
sirxak
 maktabidir. "H aqiqatga yetish uchun aniq dalillar asisida ha 
rakat"  nom li  shiorga ega  bo'lgan  sirxakchilar  sxolastik  chjusianlik 
va boshqa  xildagi  bid'atlarga,  irim -sirim larga ishonishni  tanqid qi- 
lishadi.  Tanqidiy  tahlil  asosida  m am lakatning bu  davrdagi  g'oyasi 
uni zam onaviylashtirish  bo'lgan.
"S irx ak "  g'oyasining  yetakchilari  Li  Su  Gvan  (1563-1627),  Xan 
Pek  Kyom  (1552-1615)  va  Kim  Yuk (1580-1658)lar edi.  Li  Su  Gvan 
Koreyaning  xalqaro  aloqalari  tarafdori  bo'lgan  bo'lsa,  Kim  Yuk 
Xan  Pek Kyom bilan birgalikda guruch solig'i haqidagi qonunning 
m ualliflari  hisoblanadi.
Lyu  Xen  Von  (Pange,  1622-1673)  esa 
Sirxak
 m aktabining  asosc- 
hisidir. Uning fikricha,  barcha narsada isbot va  dalillarga asoslanish 
lozim.  M azkur talablam i mistika  va din qondira olmaydi.  Chjusian- 
lardan  farqli  ravishda  ular  jamiyatdagi  m uam m olar  yechim ini  o'z 
urug'doshlari  manfaati yo'lida hal qilishga uringanlar, Lyu Xen Von
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

VI  Bob.  ChO SO N   SU C O LA SI  2 §.  So'n g g i Choson
85
b o sh ch ilig id ag i  h arak at  u ch u n   ijtim oiy  m u n o sab atlam i  o 'zg artirish  
m asalasi  tu rar  edi  P ange  islo h o tlari  lo y ih asi  q u y id a g ila m i  o 'z   ic- 
h ig a  olgan:  1)  y erla m i  u m u m lash tirish   va  u larni  sh om on lar,  bud- 
d av iy   ro h iblar  va  g ey sh alard an   istisn o  hold a  teng  taq sim lash ;  2) 
"k v a g o "  im tih o n lar  alm ash in u v i  tizim in i  tav siy alar  aso sid a  yo'Iga 
q o ‘yish; 3) b arch a u ch u n  b ir xil sh aro it  yaratish,  tabaq alarg a b o 'lish  
va  q u lch ilik n i  tu gatish;  4)  h u k u m at  tu zilish i  b o rasid ag i  islo h o tlarn i 
o 'tk azish  va q iro llik  oilasi b y u d jetin i qayd etib bo rish; 5) h ayo tga fan 
y u tu q larin i  jo riy   etish ;  6)  in son   hu q u qlarin i  h u rm at  qilish, jazo larn i 
erkin lash tirish ,  q iy n o q larn i  taq iqlash ;  7)  to v a r-p u l  m u n o sab atlarin i 
rivojlantirish   (erkin  sa v d o -so tiq ,  so liq lam i  to 'lash   va  e'tiro zlar  uc- 
h un  m a b la g 'la r); 8) y ago n a soliq tizim ig a  kirish  va h.k.
S irx a k   ta 'lim o tin in g   y irik   n a m o y a n d a la rid a n   b iri  L i  Ik  (1 6 8 2 - 
1764)  h iso b la n a d i.  Li  lk   Y evro p a  ilm in i  o 'z la sh tirg a n lig i  bilan 
m ash h u r  b o 'lg a n .  H atto ,  K o re y a   y ak k alan ib   q o lg an   X V III  asrd a 
h am   d u n y o   h a q id a g i  ta sa v v u rla r  m av ju d   b o 'lib ,  Li  lk   Y ern in g   y u - 
m alo q lig i,  u nin g   a y la n ish i,  Yer,  O y  va  Q u y o sh   h ajm i  va  u la m in g  
to rtish u v  n u q ta si h a m d a  O y  Q u y o sh  k ab i y o ritish i  h a q id a   bu  d av r 
u ch u n   in q ilo b iy   k o 'rin ish d a g i  fik rlarn i  ilgari  su rg an .  Li  Ik  turli  ta- 
b iiy  o fatlar,  x u su san ,  y er q im irla sh i,  to sh qin lar,  b o 'ro n ,  h a v o  h aro - 
rati  o 'z g a rish i b o ra sid a   ilm iy   q a ra sh la rin i  b ild irg a n .
Li  Ik  fik rich a,  m a m la k a tn in g   q a sh sh o q la sh u v in in g   o ltita  saba- 
bi  b o 'lg a n :  1)  k re p o stn o y   q u llik ;  2)  ta b a q a la n ish   tizim i;  3)  "k v a g o " 
tizim i;  4)  se h rg a rlik   va  b id 'a t;  h u n a rm a n d la rn in g   z e b -z iy n a t  b u - 
y u m la rig a   m a x su s  ix tiso sla sh u v i;  5)  ro h ib la rn in g   te k in x o 'rlig i;  6) 
m e h n atg a  m u n o sib  b o lm a g a n   h aq   to 'la n ish i.
Pukxak
  y o 'n a lish i  ("S h im o l  fa n i")  ta rafd o rlari  -   X o n   D e  Yen 
(T am xon,  1 7 3 1 -1 7 8 3 ),  P ak  C hi  Von  (1 7 3 7 -1 8 0 5 ),  Pak  C h e G a  (1 7 5 0 - 
1805)  va C h o n  Y ak D en   (1 7 6 2 -1 8 3 6 )la r sirx a k istla r ta sa rru fid a   bo'1- 
ganlar.  B a 'z i  h o la tla rd a   esa  u larn i  sirxdfc/flming  b ir  ta rm o g 'i  d eb 
h am   h iso b la sh g a n .
X o n   D e  Yen  X ito y g a  b o 'y su n ish g a   q arsh i  ch iq q a n .  U m u m a n , 
o lim la r ch ju sia n lik  taT im o tig a q arsh i ch iq ish g an . U la rn in g  fik rich a, 
fan  an iq   b ilim la rg a   a so sla n ish i  lo zim .  X on  D e  Yen  h u d d i  av v alg i 
ta ra fd o rla ri  k ab i  y e rla rn i b a ra v a r ta q sim la sh n i,  y er  so lig 'i esa   o lin - 
g an   h o siln in g   1/10  q ism id a n   o sh ib   k etm a slig in i  tak lif  q ilg an .  M u - 
tafak k irlar,  m a m la k a t  riv o jla n m a slig in in g   sa b a b la rid a n   b iri  -   bu
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

86
VI  Bob.  C hO SO N   SU L O LA SI.  2 §.  So  nggi  C hoson
yanbanlaT m e h n a tin in g  q a d rsiz la n ish i,  d eb  b ilg an lar.  U la r  m e h n a t 
m ajb u riy atin i  jo riy   q ilish   va  m e h n a t q ilish d a n   b o 'y n   to v lag an iarn i 
n a s l-n a s a b id a n  qati n azar ja z o la sh n i talab q ilg an . B u n d an  tash q ari, 
u larn in g   fik rich a,  "u   d eh q o n   y oki  sa v d o g a r  o 'g 'li  b o 'lis h id a n   qati 
nazar,  k im k i  q o b iliy a t  va b ilim   so h ib i  b o 'lsa ,  m am lak atn i  b o sh q a - 
rish  im k o n iy atig a  ega  b o 'lm o g 'i  lo zim ,  a g a r k im n in g d ir iq tid o ri  va 
fan g a  q iz iq ish i  bo'lm asa„  g arch i  u  b irin c h i  v azir  o 'g 'li  b o 'lsa   h am , 
qora  m e h n atn i  b ajarish i  lozim .  Sh u   b ilan   birga,  X o  D e  Yen  b arch a 
iq tid o rli  b o la la ru c h u n  b ilim   olish  y a ra tish n i  ta k lif qilad i.
P ak C hi V on  (Yenam ,  1 7 3 7 -1 8 0 5 ) h am   ch ju sia n lik n i  tanqid   qilib, 
uni  h ay o td an   u z o q la sh g a n ,  "n a s ls iz  o 'z b ila rm o n "  deb  tan q id   q ild i 
va  xorij  y u tu q larin i  o 'rg a n ib ,  jo riy   e tish g a   d a 'v a t  q ilad i.  U  qad i- 
m iy atn i  ch ju sia n lik k a   o 'x sh a b   g 'o y a v iy Ia sh tirish g a   q arsh i  ch iq ad i. 
0 'z g a r u v c h a n   h ay o tg a  oid   sav o llarg a  q a d im g i  m a n tla r ja v o b   b era 
o lm ay d i.  Yangi  d u n y o   y angi  q a ra sh la m i  talab  etad i.
Y ernin g   teng   ta q sim la n ish i  to 'g 'risid a g i  sav o lg a  ja v o b   b erar 
ek an ,  P ak  C hi  V on,  y e r  b arch a  d a v rla rd a   h am   h u k m d o r  q o 'lid a  
b o 'lm a g a n ,  shu  b o is  "u   q an d ay   q ilib   va  k im n in g   m u lk i  b o 'lish ig a  
e'tib o r  b erish i  lo z im ?"  d eg an   sav o ln i  o 'rta g a   q o 'y d i.  O lim la r  y er- 
d an  fo y d alan ish n i  ch ek lash ,  h ar  b ir  k ish i  n ad el  o lish   h u q u q ig a  
eg a  b o 'lish i,  lekin   u n in g   h ajm i  ch e k la n ish i  lo zim   d eg an   q a ra sh la r- 
ni  ilg ari  su rd ilar.  A ynan  shu   ta rz d a   b o sh q a la m in g   y erlarin i  b o sib  
o lish g a  b arh am   b erila d i  va  h ech   kim   q o n u n d a g id a n   o rtiq ch a   yer- 
ga e g a lik   qila  o lm ay d i.
Pak  C hi  Von  ja m iy a tn in g   tab aq av iy   tizim in i  jid d iy   tanqid   q ild i 
va  "o liy ja n o b "  va  "q a r a m "  tarzd a  b o 'lin ish n i  b e k o r  q ilish n i  talab  
q ild i. U   "o liy ja n o b " o q su y a k la rn i  "q a r o q c h ila r " va u la m in g  o d o b i- 
ni "q a ro q c h ila r a x lo q i" d eb  atad i. P ak C hi V on "Y a n b a n  to 'g 'risid a g i 
q issa "d a   sa v d o g a r  q an d ay   q ilib   x o n a v a y ro n   b o 'Ig a n   y an b an d an  
sh ajarasin i so tib  o lg an lig i,  lekin   u y a n b a n  q an d ay  qilib x o n a v a y ro n  
b o 'lg a n lig in i  esh itib ,  u n v o n d an   voz  k e ch g a n lig in i  ta 'rifla d i.  "Y an - 
ban   boMish  q aro q ch i  b o 'lis h   b ilan   b a ro b a rd ir",  d eg an   ed i  u.
Pak  C hi  V on  g 'o y a la ri  u n in g   sh o g ird i  Pak  C he  G a  (1 7 5 0 -1 8 0 5 ) 
to m o n id an  riv o jla n tirild i. P ak C h e G a -  xorij ta jrib asin i o'z.Iashtirish 
tarafd o ri  b o 'lg a n .  Shu   b o is  u  d en g iz  sav d o sin i  riv o jla n tirish d a  jo n - 
bo zlik   k o 'rsa tg a n .  O lim la r  "k v a g o "  tizim i,  g eo m an tiy a,  fol  o ch ish  
va b a sh o ra t  q ilish   k abi  ta b a q a la n ish   tizim in i  tan q id   qild ilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V IB o b .  ChO SO N   SU L O L A Sl  2 §  So  nggi  Choson
8 7