Мазмуны: тил ҳӘМ Әдебият



Download 2,15 Mb.
Pdf ko'rish
bet5/104
Sana25.02.2022
Hajmi2,15 Mb.
#293489
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   104
Bog'liq
ЖУРНАЛ 3-САН-2018

Келбетлик+келбетликтипи 
Бултипөнимлиқолланылады. 
Бундайжупкелбетликлердиңкомпонентлеритүбиркелбетликлерденде, 
дөрендикелбетликлердендеболабереди: 
а) түбиркелбетлик + түбиркелбетликмодели: 
аман-есен,аман-саў, ақ-қара, аўыр-
жеңил, 
аш-арық, 
үлкен-киши, 
жақсы-жаман

Мысаллар: 
Бақырсамда
жақын-
жуўық
қоңсы-қобаболмағаннансоңҳешкимеситпеди 
(Т.Қайыпбергенов). 
Уллы-
киши
мүбəрекболсындедилер (А.Муўсаев). 
Бирақсениңорныңбөлекоғада, 
Дослардыңда
жақсы-жаманы
болар (И.Юсупов). 
б) 
дөрендикелбетлик 

дөрендикелбетликмодели. 
Булмодельдиңкомпонентлерибирдейаффикслержəрдеминдежасалады. 
Ҳəзиргиқарақалпақтилиндежупкелбетликкомпонентлерикөбинесе
-лы//-
ли
аффиксимененжасалғанкелбетликлерболады: 
азлы-көпли, 
атлы-арбалы, 
ерсили-
қарсылы, оңлы-соңлы, үйли-жайлы, ойлы-қырлы

Мысалы: Бирақегис
илгерили-
кейинли
болады (Ө.Хожаниязов). Адымымдыкерипбасып
ерсили-қарсылы
жүрипкеттим 
(Т.Халмуратов). 
Кеўилгəзаўқы-сапалы,
Базда
қайғылы-қапалы
(И.Юсупов) 
Анаўларыңөлимжазасыналадыда, 
төртеўиң
бәлентли-пәсли, 
узынлы-
қысқалы
болыпСибирьдəрьяларындасалдаўтартасыз, шырағым! (Ш.Сеитов). 



Азлы-көпли
абырайдан 
Үзгендейсеңгүдериңди (И.Юсупов). 
Қарақалпақтилиндегикелбетликлергеəдеттекелбетликжасаўшы–
лы//-
ли
аффиксижалғанбайды, 
бирақжупкелбетликлердиңқурамындабулаффикскелбетликлерменендеқолланылады. 
Мысаллар: 
Ирили-майдалы
боларəрманлар 
(И.Юсупов).
Ирили-
усақлы
жулдызлардакөринеди (К.Алламбергенов). Сарыжайататуғын
бәлент-пәсли
текше-
текшегезелерсалынған (К.Алламбергенов). 
Ф.А.Ганиевбундайформалардытилдиңраўажланыўыныңескидəўириндепайдаболған
, олўақытта
–лы//-ли
аффиксликелбетликлергедееркинжалғанғандепесаплайды. 
Көрсетилгенмодельдегижупкелбетликлербирбелгиниемес, 
албелгиниңҳəрқыйлыекенлигинбилдиреди. Мысалы: 
Қызыллы-жасыллы
ҳəрқыйлыдəри-
дəрмақлардытаңлапқойыпатырған (К.Алламбергенов). 
Жупкелбетликтиңкомпонентлери
–малы//-мели, 
-балы//-бели, 
-палы//-
пели
аффиксиарқалыжасалғанкелбетликлердендеболады: 
алмалы-салмалы, 
аўмалы-
төкпели, ашылмалы-жабылмалы, үймели-төкпели
ҳəмт.б. 
в)дөрендикелбетлик + келбетликмодели: 
уйқылы-ояў, ыссылы-суўық
ҳəмт.б. 
Мысаллар: Жерлерболса, гедир-будыр, 
ойлы-бәлент
(К.Алламбергенов). Көзим
уйқылы-
ояў
болғанымененкөкирегимсергекеди (Ш.Сеитов). Бəримағанусаған
ақсақ-майып
жанлар 
(К.Алламбергенов). 
г)
–ый//-ий
аффиксликелбетлик + 
лы//-ли, -лық//-лик
аффиксликелбетликмодели: 
тарийхый-салыстырмалы, 
сиясий-жәмийетлик, 
мәдений-массалық, 
илимий-
фантастикалық, 
әдебий-критикалық, 
әскерий-патриотлық

Мысалы: 
Жаслардыңарасында
мәдений-массалық
жумысларыналыпбаратуғынболдым 
(Т.Халмуратов). 
Бултиптегижупкелбетликлердиңкөпшилигидерликрустилиненкалькаусылымененөз
лестирилген. 
Ҳəзиргиқарақалпақтилиндерустилиниңусындайқоспакелбетликлеринөзлестириўдеоларды
ңкомпонентлериниңарасындағыбайланыстыесапқаалыўкерек. 
Егердеолардыңарасындағыбайланысқарақалпақтилинеөзлестирилгенненкейиндизбеклибо
лыпарасына
ҳәм,менен
дəнекерлеринқойыўмүмкинболса, 
оларжупкелбетликболадыҳəмкомпонентлериниңарасынадефисқойылыпжазылады: 
сиясий-
жәмийетлик 
(сиясийҳәмжәмийетлик), 
аграрлық-индустриаллық 
(аграрлықҳәминдустриаллық), 
тарийхый-салыстырмалы 
(тарийхыйҳәмсалыстырмалы).
Сондай-ақ: 
атом-водородлық, буржуазия-демократиялық, 
геология-географиялық, идеялық-тәрбиялық, лексика-грамматикалық, әдебий-музыкалық, 
илимий-методикалық, сиясий-массалық, социал-экономикалық, субъектив-объектив, 
проектлеў-монтажлаў
ҳəмт.б. 
усытипкекиреди. 
Егеркалькаланғанрустилиниңқоспакелбетликлериниңкомпонентлериқарақалпақтилиндеөз
арабағыныңқыбайланыстаболса, 
оларжупсөзболыпесапланбайдыҳəмбирибириненажыратылыпжазылады. Мысалы: научно-
исследовательский – илимизертлеў (нении изертлеў), электронно-вычислительный – 
электронесаплаў (қандайесаплаў). 
Сондай-ақ булл типкетөмендегисөзлер де киреди: бəҳəргиегислик (весенне-
полевой), 
пүткилдүньялықтарийхый, 
əскерийтехникалық, 
индуктив 
актив, 
тарийхыйəдебий 
(историко-литературный), 
мəденийағартыў, 
əдебийдөретиўшилик 
(литературно-творческий), əдебийкритикалық (литературно-критический), халықазатлық 
(народно-освободительный), халықсөйлеў (народно-разговорный), оперативстратегиялық 
(оперативно-стратегический), 
парашютлыдесантлық 
(парашютно-десантный), 
жазбаəдебий 
(письменно-литературный), 
экспрессивсемантикалық 
(экспрессивно-



семантический), электрон есаплаў (электронно-вычислительный), эмоционалобразлы 
(эмоционально-образный), ядро физикалық (ядерно-физический), жолқурылысы … 
(дорожно-строительный), системалыфункционаллық (системно-функциональный) ҳəмт.б. 
д) 
–сыз//-сиз
суффиксликелбетлик + 
-сыз//-сиз
суффиксликелбетлик модели: 
ыңсыз-
жыңсыз, 
қуралсыз-жарақсыз, 
үнсиз-түнсиз

Бундай 
жуп 
келбетликлердиңкөпшилигиөзинедөретиўшитийкарболған жуп атлықларданжасалады: 
талассыз-тартыссыз
(талас-тартыс), 
даўсыз-жәнжелсиз
(даў-жəнжел), 
үйсиз-үскенесиз
(үй-үскене) ҳəмт.б. 
е) келбетлик + уйқассөз модели: 
гөне-көкси, жаман-жәўтик, жарлы-жақыбай, 
узын-шубай, мол-молақай
ҳəмт.б.Мысаллар: Бизиңнемиздиаладыдегенбирли-ярым 
жарлы-
жақыбай
үйлерқалыпты 
(А.Әлиев). 
Таңқараңғысындакөлдежүрген
жекке-
жарым
жолбарыстанқорқамандесең, бизиңқосқабарыпдемиңди ал (А.Бегимов). 
Майда-
шүйде
нəрселерушынўақытларын ала бериўгеболмайды (К.Алламбергенов). 
ж) реал мəнигеийеемессөз + реал мəнигеийеемессөз модели: 
айқыш-уйқыш, гедир-
будыр, 
ебин-жорық, 
егил-тегил, 
ызық-сызық
ҳəмт.б. 
Мысаллар: 
Ал 
олкөлдиңишиндебалықшылардыңсалған
айқыш-уйқыш
жолы бар (К.Султанов). Ол
шым-
шытырық
ойларынанқутылыўушынқайтаданатланды 
(Т.Қайыпбергенов). 
Туўысқанапаңнанқалған
шым-шырқадай
баллар жат болмасын (Г.Изимбетов).Қалыспай, 
биразларыныңзəңгилеринежармасып, ортада
қыян-кески
төбелесқызды (Т.Қайыпбергенов). 
Олпы-солпы
кеңкелген 
Саўлатыңаҳайранман (И.Юсупов). 
Шан-шәўкетли
қарақалпақелинен 
Қардашлықсəлеминалдым да келдим (И.Юсупов). 

Download 2,15 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   104




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish