|
Келбетлик+келбетликтипи
Бултипөнимлиқолланылады.
Бундайжупкелбетликлердиңкомпонентлеритүбиркелбетликлерденде,
дөрендикелбетликлердендеболабереди:
а) түбиркелбетлик + түбиркелбетликмодели:
аман-есен,аман-саў, ақ-қара, аўыр-
жеңил,
аш-арық,
үлкен-киши,
жақсы-жаман
.
Мысаллар:
Бақырсамда
жақын-
жуўық
қоңсы-қобаболмағаннансоңҳешкимеситпеди
(Т.Қайыпбергенов).
Уллы-
киши
мүбəрекболсындедилер (А.Муўсаев).
Бирақсениңорныңбөлекоғада,
Дослардыңда
жақсы-жаманы
болар (И.Юсупов).
б)
дөрендикелбетлик
+
дөрендикелбетликмодели.
Булмодельдиңкомпонентлерибирдейаффикслержəрдеминдежасалады.
Ҳəзиргиқарақалпақтилиндежупкелбетликкомпонентлерикөбинесе
-лы//-
ли
аффиксимененжасалғанкелбетликлерболады:
азлы-көпли,
атлы-арбалы,
ерсили-
қарсылы, оңлы-соңлы, үйли-жайлы, ойлы-қырлы
.
Мысалы: Бирақегис
илгерили-
кейинли
болады (Ө.Хожаниязов). Адымымдыкерипбасып
ерсили-қарсылы
жүрипкеттим
(Т.Халмуратов).
Кеўилгəзаўқы-сапалы,
Базда
қайғылы-қапалы
(И.Юсупов)
Анаўларыңөлимжазасыналадыда,
төртеўиң
бәлентли-пәсли,
узынлы-
қысқалы
болыпСибирьдəрьяларындасалдаўтартасыз, шырағым! (Ш.Сеитов).
5
Азлы-көпли
абырайдан
Үзгендейсеңгүдериңди (И.Юсупов).
Қарақалпақтилиндегикелбетликлергеəдеттекелбетликжасаўшы–
лы//-
ли
аффиксижалғанбайды,
бирақжупкелбетликлердиңқурамындабулаффикскелбетликлерменендеқолланылады.
Мысаллар:
Ирили-майдалы
боларəрманлар
(И.Юсупов).
Ирили-
усақлы
жулдызлардакөринеди (К.Алламбергенов). Сарыжайататуғын
бәлент-пәсли
текше-
текшегезелерсалынған (К.Алламбергенов).
Ф.А.Ганиевбундайформалардытилдиңраўажланыўыныңескидəўириндепайдаболған
, олўақытта
–лы//-ли
аффиксликелбетликлергедееркинжалғанғандепесаплайды.
Көрсетилгенмодельдегижупкелбетликлербирбелгиниемес,
албелгиниңҳəрқыйлыекенлигинбилдиреди. Мысалы:
Қызыллы-жасыллы
ҳəрқыйлыдəри-
дəрмақлардытаңлапқойыпатырған (К.Алламбергенов).
Жупкелбетликтиңкомпонентлери
–малы//-мели,
-балы//-бели,
-палы//-
пели
аффиксиарқалыжасалғанкелбетликлердендеболады:
алмалы-салмалы,
аўмалы-
төкпели, ашылмалы-жабылмалы, үймели-төкпели
ҳəмт.б.
в)дөрендикелбетлик + келбетликмодели:
уйқылы-ояў, ыссылы-суўық
ҳəмт.б.
Мысаллар: Жерлерболса, гедир-будыр,
ойлы-бәлент
(К.Алламбергенов). Көзим
уйқылы-
ояў
болғанымененкөкирегимсергекеди (Ш.Сеитов). Бəримағанусаған
ақсақ-майып
жанлар
(К.Алламбергенов).
г)
–ый//-ий
аффиксликелбетлик +
лы//-ли, -лық//-лик
аффиксликелбетликмодели:
тарийхый-салыстырмалы,
сиясий-жәмийетлик,
мәдений-массалық,
илимий-
фантастикалық,
әдебий-критикалық,
әскерий-патриотлық
.
Мысалы:
Жаслардыңарасында
мәдений-массалық
жумысларыналыпбаратуғынболдым
(Т.Халмуратов).
Бултиптегижупкелбетликлердиңкөпшилигидерликрустилиненкалькаусылымененөз
лестирилген.
Ҳəзиргиқарақалпақтилиндерустилиниңусындайқоспакелбетликлеринөзлестириўдеоларды
ңкомпонентлериниңарасындағыбайланыстыесапқаалыўкерек.
Егердеолардыңарасындағыбайланысқарақалпақтилинеөзлестирилгенненкейиндизбеклибо
лыпарасына
ҳәм,менен
дəнекерлеринқойыўмүмкинболса,
оларжупкелбетликболадыҳəмкомпонентлериниңарасынадефисқойылыпжазылады:
сиясий-
жәмийетлик
(сиясийҳәмжәмийетлик),
аграрлық-индустриаллық
(аграрлықҳәминдустриаллық),
тарийхый-салыстырмалы
(тарийхыйҳәмсалыстырмалы).
Сондай-ақ:
атом-водородлық, буржуазия-демократиялық,
геология-географиялық, идеялық-тәрбиялық, лексика-грамматикалық, әдебий-музыкалық,
илимий-методикалық, сиясий-массалық, социал-экономикалық, субъектив-объектив,
проектлеў-монтажлаў
ҳəмт.б.
усытипкекиреди.
Егеркалькаланғанрустилиниңқоспакелбетликлериниңкомпонентлериқарақалпақтилиндеөз
арабағыныңқыбайланыстаболса,
оларжупсөзболыпесапланбайдыҳəмбирибириненажыратылыпжазылады. Мысалы: научно-
исследовательский – илимизертлеў (нении изертлеў), электронно-вычислительный –
электронесаплаў (қандайесаплаў).
Сондай-ақ булл типкетөмендегисөзлер де киреди: бəҳəргиегислик (весенне-
полевой),
пүткилдүньялықтарийхый,
əскерийтехникалық,
индуктив
актив,
тарийхыйəдебий
(историко-литературный),
мəденийағартыў,
əдебийдөретиўшилик
(литературно-творческий), əдебийкритикалық (литературно-критический), халықазатлық
(народно-освободительный), халықсөйлеў (народно-разговорный), оперативстратегиялық
(оперативно-стратегический),
парашютлыдесантлық
(парашютно-десантный),
жазбаəдебий
(письменно-литературный),
экспрессивсемантикалық
(экспрессивно-
6
семантический), электрон есаплаў (электронно-вычислительный), эмоционалобразлы
(эмоционально-образный), ядро физикалық (ядерно-физический), жолқурылысы …
(дорожно-строительный), системалыфункционаллық (системно-функциональный) ҳəмт.б.
д)
–сыз//-сиз
суффиксликелбетлик +
-сыз//-сиз
суффиксликелбетлик модели:
ыңсыз-
жыңсыз,
қуралсыз-жарақсыз,
үнсиз-түнсиз
.
Бундай
жуп
келбетликлердиңкөпшилигиөзинедөретиўшитийкарболған жуп атлықларданжасалады:
талассыз-тартыссыз
(талас-тартыс),
даўсыз-жәнжелсиз
(даў-жəнжел),
үйсиз-үскенесиз
(үй-үскене) ҳəмт.б.
е) келбетлик + уйқассөз модели:
гөне-көкси, жаман-жәўтик, жарлы-жақыбай,
узын-шубай, мол-молақай
ҳəмт.б.Мысаллар: Бизиңнемиздиаладыдегенбирли-ярым
жарлы-
жақыбай
үйлерқалыпты
(А.Әлиев).
Таңқараңғысындакөлдежүрген
жекке-
жарым
жолбарыстанқорқамандесең, бизиңқосқабарыпдемиңди ал (А.Бегимов).
Майда-
шүйде
нəрселерушынўақытларын ала бериўгеболмайды (К.Алламбергенов).
ж) реал мəнигеийеемессөз + реал мəнигеийеемессөз модели:
айқыш-уйқыш, гедир-
будыр,
ебин-жорық,
егил-тегил,
ызық-сызық
ҳəмт.б.
Мысаллар:
Ал
олкөлдиңишиндебалықшылардыңсалған
айқыш-уйқыш
жолы бар (К.Султанов). Ол
шым-
шытырық
ойларынанқутылыўушынқайтаданатланды
(Т.Қайыпбергенов).
Туўысқанапаңнанқалған
шым-шырқадай
баллар жат болмасын (Г.Изимбетов).Қалыспай,
биразларыныңзəңгилеринежармасып, ортада
қыян-кески
төбелесқызды (Т.Қайыпбергенов).
Олпы-солпы
кеңкелген
Саўлатыңаҳайранман (И.Юсупов).
Шан-шәўкетли
қарақалпақелинен
Қардашлықсəлеминалдым да келдим (И.Юсупов).
Do'stlaringiz bilan baham: |
