8.2. BOLALARNING M AK I ABGACHA TA’LIM
MUASSASALARIDAGI HAYOT SHAROITIGA
VA TARBIYAGA MOSLASH1SHI
B olalar m uassasalariga borish b o lauchun katta qiy inchiliklar tiig'diradi.
B unda ko'pchilik bolalar betoqat, y ig io q i, odam ovi b o iib qoladilar.
Tahlikali holat, hayajon tufayli zo;riqish bola atrofida yaqin kishilarining
b o im aslig i, m aishiy sharoitning. ko‘nikilgan sharoit va hayot tarzin ing
o‘zgarishi tufaylidir.
Funktsional norasidalik, ko;ngli noziklik bola o rganizm nning yangi
sharoitga k o iiik ish in i qiyinlashtiradi.
M aktabgacha ta iim m uassasasiga kelishi bilan bolaning ijtimoiy ahvoli
ham o‘zgaradi. U oilada cheklangan m iqdordagi odam lar bilan m uloqotda
b o ia r, ko‘proq oila a’zolari diqqat m arkazida b o iad i. M aktabgacha ta iim
m uassasasida esa u bolalar jam o asi a’zosiga, boshqa bolalar tengdoshiga
aylanadi. Shu tufayli bolaga psixologik jihatdan o'zini qayta qurishga,
o‘z xulqini o'zgartirishga, notanish katta kishilar va tengdoshlari bilan
aloqaga kirishga to 'g i'i keladi. B ularning barchasi bola faoliyati va xulqida
shakllangan odatlarning buzilishiga olib keladi, undan yangi sharoitlarga
biologik va ijtimotiy jih atd an m oslashishni talab qiladi.
Biologik jihatdan m oslashish deganda organizm ning yangi hayot
sharoitiga m oslashishni ta ’m inlaydigan fiziolog iktizim in in g qayta qurilishi
tushuniladi. Yangi tu g ilg a n bola uning tu g cilishidan so‘ng m axsus
yaratilgan sharoitga tezda m oslashadi.
B iologik qayta qurish bolaning m aktabgacha tarbiya m uassasasidagi
dastlabki k u n lard '
im kechadi. U kun tartibida belgilangan yangi havo va
y o ru g iik tartibiga, ovqatlanishdagi o‘zgarishlarga k o iiik ish i lozim.
Biologik m oslashish qatorida ijtimoiy m oslashish ham am alga oshiriladi,
y a’ni o‘z xulqini yangi ijtimoiy sharoitga ko‘ra o‘zgartirish, qobiliyati hosil
qilinadi.
Bola oiladayoq kattalar, oila a’zolari bilan dastlabki m uloqotga kirishadi.
U atrof-m uhit bilan m uloqotga kirishishning dastlabki ko‘n ikm alarini
o‘zlashtiradi, unda elem entar m ehnat harakatlari shakllanadi, o ‘y inlar paydo
b o ia d i. Bola oila a’zolari o‘rtasidagi m unosabat m e’yorlarini o‘zgartira
boshlaydi, ular asosida esa xulqning elem entar koi-inishlari shakllanadi.
Bola m aktabgacha ta’lim m uassasasiga kelishi bilan shakllangan xulqiy
odat va m unosabatlar ancha o‘zgaradi. U tengdoshlari bilan faol aloqaga
kirisha boshlaydi. U ning hayoti oila a’zolari tom onidan em as, balki
94
kattalar tom onidan yangi qoida va tartibga k o i'a tash kil etiladi, unga yangi
talablar qo'yiladi. Shunday ekan, bola atrofdagi sharoit o‘zgarishlariga tez
m oslashishi, yangi ocjatlarni singdirishi yoki m avjud odat va hulq sh akllarini
qayta qurishi lozim.
Biologik va ¡jtimoiy m osiashishlar o‘zaro b o g liq va u lar bir-birini
taqozo etadi. M aktabgacha ta ’lim yoshida, ayniqsa, ilk yoshda m uhit va
odatdagi hayot tarzining o‘zgarishi ruhiy zo ‘riqishga olib keladi, bu ru h iy
holatni o‘zgartiradi, xatti-harakatda buzilishlariga olib keladi (jizzakilik,,
tengdoshlari bilan janjal boshlanadi, sustlik paydo b o ia d i va boshqalar),
uyqu yom onlashadi va ishtaha yo‘qoladi. Shu bilan birga boshqa funktsional
tizim larda (vegetativ), faol SI sitem asida ham birm uncha siljishlar paydo
b o ia d i, organizm ning him oya kuchi susayadi, bu esa ko'pincha kasalliklarga
olib keladi. Bu holatlar bolalarda turli darajada ifodalanadi va m oslashish
m exanizm larining yetarlicha m ashq qildirilm agani bilan izohlanadi.
B olalarning m oslashish im koniyatlari owrtasida katta farq m avjud. Ular,
ayniqsa bolalar m aktabgacha ta ’lim m uassasasida b o lis h n in g dastlabki
kunlarida yorqin nam oyon b o ia d i. Ju z’iy ijtim oii m uhitdagi o 'zg arishlarni
ko;proq 9-10 oylikdan 1,6 yoshgacha va 3 yoshdan 3,5 y oshgacha b o lg a n
bolalar qiyinroq kechiradilar. Yengil m oslashishdan nutqiy fao llik ning
susayishida, xatti-harakatdagi ba’zi bu zilishlarda, uyquning va ishtahaning
yom onlashuvida nam oyon b o la digan qisqa m uddatli salbiy ru h iy holat
kuzatiladi. O datda, bu holatlar m aktabgacha ta ’lim m uassasasida b o lis h n in g
dastlabki ikki haftasi davom ida kechadi.
O 'rta darajadagi m oslashish xatti-harakatdagi birm uncha k a tta va uzoq
davom etadigan siljishlarda ifodalanib, u faqat o ynin g o x irida norm allashadi.
Bola qisqa vaqt ichida ozadi, nutqi buziladi, asoratlarsiz tugaydigan engil
7-10 kun davom etadigan kasalliklar vujudga keladi.
O g l r m oslashishda bolaning ko‘nikishi uzoq va m u rak k ab kechadi,
ba’zan bir necha yga choíziladi. U tez-tez qaytalanib tu rad ig a n , asoratli
kechadigan kasalliklar, xatti-harakatning barqaror buzilishi, qator hollarda
asabiy holatlar birgalikda voqe b o iad i. Jism oniy rivojlanishining susayishi,
nutq va r u ’jiyatda o‘sishning kechishi kuzatiladi. ,
M oslashish d avrining qiyinchiliklari, m oslashishga oid si 1 jishlarning
ifodalanganlik darajasi tarbiyaning ilgarigi sharoit bilan ham uzviy
b o g liq k i, uning ta ’siri ostida bolaning oliy nerv faoliyati tizim i shakllanadi.
(R.V.Tonkova, Yampolskaya, A .l.M ishkis, G.V.Gridneva, L.G .G olubeva va
boshq.) Shuning uchun ham bolaning bolalar m uassasasida b o lish in in g
b irin c h i' kunlaridanoq pedagogik jarayonni bu q iy inch ilik larn i hisobga
oigan h o ld a to ‘g ‘ri tashkil etish m uhim dir.
95
B olani ijtimoiy tarbiya tizim iga olib kirish bosqichm a-bosqich am al-
ga oshiriladi. Tayyoriov bosqichda pediatriya xizm ati, ota-onalar va
m aktabgacha ta ’lim m uassasalarining kuch-g‘ayrati bola organizm ini
yangi sharoitdagi hayotga tayyorlashga, uning biologik m oslashishini
yengillashtirishga qaratilgan b o ia d i. Bunga quyidagicha erishiladi:
a) bola kun tartibini bolalar m uassasasi kun tartibiga o‘ta yaqinlashtirish
bilan;
b) uni kun tartibi jarayonlarig a faol qatnashtirish bilan;
d) chiniqtiruvcbi usullardan keng ravishda kom pleks foydalanish bilan;
e) bola organizm i ish qobiliyatini o‘stirish uchun z a ru r harakat faolligini
oshirish bilan.
O ta-onalarning pedagogik savodxonligi va ularning tarbiyachilar bilan
aloqa o‘rnatishi ushbu talablarni amalga oshirishning shartidir. O ta-onalar
yakka suhbatlar, eslatishlar orqali bola hayotining tayyoriov davrida tashkil
etishga oid tavsiyalar oladilar. U lar ovqatlantirish, uxlatish m etodikasi
bilan tanishadilar, o‘z-o‘ziga xizm at koTsatishni shakllantirishga, bu-
yum li va o‘yin harakatlarini yoMga qo‘yishga oid tavsiyalar oladilar. O cz
navbatida tarbiyachilar ham bolalarnnng uylariga boradilar, ularning
hayoti bilan, kichkintoylarning qiliqlari, sevim li o‘y in lari va o‘yinchoqlari
bilan tanishadilar, bola bilan u ko‘nikkan sharoitda dastlabki ruhiy aloqa
oi'natadilar.
Bolani bolalar m uassasasidagi yangi sharoitlar talablariga o'rgatish
izchil tarzda am alga oshiriladi. Bir hafta davom ida bola m aktabgacha ta ’lim
m uassasasida 2 -3 soatdan ko‘p boim aydi. Bu vaqt uning ruhiy holatiga
qarab asta-sekin ko4paytirib boriladi.
B olalarni qal
qilishda m aktabgacha ta ’lim m uassasasi xodim lari
bolalar hayotini ularning ahvoli, alohida o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga
oigan holda tashkil etishlari uchun uzoq vaqt talab etiladi.
M oslashish davrida (2-3 hafta) bola em lanm aydi, barcha m avjud
odatlari, hatto salbiy odatlari ham saqlab qolinadi, uydagi o‘yinchoqlaridan
foydalanishga ru xsat etiladi. Ijtimoiy m oslashishning k o 'p ch ilik bolalarda
m urakkab kechishi va cho;zilib ketishining asosiy sababi bola qoshida
yaqin k ish ilarining yo'qligi va odam lar bilan m uom ala tajribasining
kam ligidir (N.D.Vatutina). Shuning uchun bolaning m aktabg acha ta ’lim
m uassasasidagi dastlabki kunlarida uning yonida on asining ham bo'lishiga
yo‘l qo‘yiladi, u notanish sharoitni o‘zlashtirishga, tarbiyachi bilan aloqa
o‘rnatishga, so‘ng u bilan ham korlik qilishga yordam beradi. B olaning
vaqti-vaqti bilan q o id a bo‘lishi, unga e’tibor bilan suyib m uom ala
96
qilish, tarbiyachi to m onidan m aqtalish unga n isb atan ishonch va ijobiy
m unosabat y aratadi, boshqa kattalar va ten g d o sh lar bilan aloqa o‘rnatish
uchun asos boMib x izm at qiladi. Ijobiy h is-tu y g ‘ular, bolani m ikroijtim oiy
m uhitga olib kirg an tarbiyachiga o‘rganish tu fay li unda teng do shlari
bilan m uloqotga k irish ish g a istak va intilish sh ak llan a d i. B unda g u ru h d a
bolaga q o ^ ila d ig a n talab lar birligini saqlaydigan doim iy tarb iy ach ilarnin g
ishlashi m uhim dir.
0 ‘yin - m ashg‘ulotlar, tarbiyachi lar b ilan birgalikdagi o‘yinlar,
keyinroq esa, o‘y in larg a boshqa bolalarni ep izo d ik tarzda qo‘shilishi
harakatda aloqa o‘rnatishga, bolaning m uom ala doirasini kengaytirishga,
uning m ustaqilligini rivojlantirishga im kon beradi.
H arakatli o‘yinlar, jism oniy tarbiya va m usiqa m ashg‘ulotlarida
birgalikdagi h arakatlar his-hayajonli zo‘riq ish n i kam aytiradi, quvonch va
zavq baxsh etadi, m uom alaga ehtiyojni o sh irad i. Shunday qilib, ijtimoiy
aloqalarning kengayishi, pedagogik ta’sirni to 4g ‘ri tash k il etish, m oslashish
davrining kechishini osonlashtiradi, bolani b o sh q a bolalar bilan birgalikda
hayot kechirishga tezroq ko‘niktirishga im kon beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |