F. R. Q o d ir o V a, sh. K. T a s h p u L a t o V a

7.3.  USLUBCHI  TOMOMIDAN  TA’LIM-TARBIYAVIY
 
ISHLARNI NAZORAT QILISH
T aiim -tarbiy aviy  ish  holatini  nazorat  qilishning  asosiy  maqsadi 
barcha  yosh  guru hlarid ag i  pedagogik  jarayonni  takom illashtirish  va  har 
bit*  tarbiyachiga  m avjud  kam chilik larni  b a rta ra f  qilishda  aniq  yordam  
ko'rsatishdan  iboratdir.  Uslubchi  g u ru h   hayotining  barcha  tom onlarini 
kokrishi,  tarbiyachi  ishining,  bolalar  xulq-atvorining  m ohiyatini  chuqur 
bilishi,  asosiysini,  m uhim ini  farqlay  olishi,  fak tlarni  qayd  etish  bilan 
cheklanm ay,  ularning sabab va oqibatlarini  aniqlashi  lozim.
N azorat  agarda  uslubchi  pedagoglarning  ishlarini  chuqur  tahlil 
qilsa,  uning  kuchli  va  z a if tom onlarini  ko i'satsa,  m avjud  kam chiliklarni 
yo‘qotishning  aniq  y o ila rin i  aniqlashda  yordam   bergan  hollardagina 
tarbiyaviy  ishni  yaxshilashning am aliy  vositasi  bo'lishi  m um kin.
U slubchi  ta ’lim -tarbiyaviy  ishni  nazorat  qilishni  tarbiyachi  ishini 
bevosita  kuzatish  va  tahlil  qilish  yo‘li  bilan  am alga  oshiradi.  Eng  yaxshi 
m a k ta b g a c h a ta iim  m uassasalar tajribasi nazorat qilishn in gtem atik , frontal, 
ogohlantiruvchi  va solishtirish  tu rlari  sam araliroq ekanligini  koTsatdi.
Tem atik  nazorat  nazoratning  m aktabgacha  taTim   m uassasalarda  eng 
keng tarqalgan turidir.  Tem atik nazorat tarbiy ach in ing  ish tizim ini dasturda 
ko‘rsatilgan  m a’lum tem a doirasida  o‘rganishni nazarda tutadi..
M asalan,  uslubchi  maTum  b o iim   bo‘yicha  d astu r  qanday  bajarila- 
yotganligini;  tarbiyachi  m ash g‘ulotlar  o‘tkazish  m etodikasini  egallagan- 
egallam aganligini  bolalarda  m adaniy-gigiyenik  va  m ehnat  m alakalarining 
darajasi  qandayligini;  bolalar  o‘yinida  tarbiyach inin g  roli  qandayligini; 
sayrlardan jism oniy tarbiya va tevarak-atrof bilan tanishtirish  m aqsadlarida 
foydalanilayotganligi  yoki  yo‘qligini;  bolalarni  inaktabd a  o'qishga  psixo- 
logik tayyorlash  sifati  qandayligini va  shu  kabilarni  tekshiradi.
Tajribali,  pedagoglik  m ahorati  yuqori  bo‘lgan tarbiyachilar  ishlaydigan 
g u ru h lard a  uslubchi  tem atik  nazoratni  bu  tarbiyachilarning  ish  tizim larin i 
o‘rganish  va  ilg'or tajribani  yoyish  m aqsadlarida  o‘tkazadi. 
*
Frontal  -   yalpi  nazoratning  m aqsadi  tarbiy ach ining  ishi,  u  yoki  bu 
g u ruhdagi  butun  pedagogik jaray o n n in g   darajasi,  m azku r  tarbiyachining 
ish  uslubi  haqida  um um iy  tasavvurg a  ega  bcflishdir.  N azoratning  bu 
tu ri  g u ruhga  butun  kun  davom ida  yoki  hatto  bir  necha  kun  davom i-da 
kirishni  nazarda  tutadi.  Bunday  tekshirish  tarbiyachining  butun  gu ru h  va 
alohida  har  bir  bola  bilan  qanday  ishlayotganligini,  bolalarning  uyushgan- 
uyushm aganligini,  ularning  nim alarga  qiziqishini,  d astur  m aterialini 
qanday  o‘zlashtirayotganliklarini,  u larnin g  ko‘nikm a  va  m alakalari
83

---

qandayligini,  tarbiyachi  bolalarni  qanday  qabul  qilishini,  ota-onalar  bilan 
qanday  suhbatlashishini,  m ashg‘ulotlar,  kun  tartibi  jaray on larini  qanday 
o‘tkazishini,  bolalar o'yini  va  m ehnatiga qanday  rahbarlik qilishini,  bolalar 
hayoti  va  ko‘ngil  ochishlarni  qanday  uyushtirishini  tekshirish  im konini 
beradi.  ß u   holatda  u  tarbiyachilar  ishlaridagi  qiyinchiliklarni  qayd  etadi 
va  ularga  tegishli  yordam ni  ko‘rsatadi.  N azoratning  bu  tu ri  tarbiyachining 
hujjatlari,  bolalarning  ishlari,  pedagogik  jarayon ning   jihozlanishi  bilan 
tanishishini  nazarda  tutadi.  Uslubchi  tarbiyachining  m ustaqil  o‘qish  rejasi 
va  uning borishini  ham  nazardan  chetda  qoldirm asligi  kerak.
Frontal  — yalpi  tekshiruvlar yakunlari  pedagoglar  Kengashi  yoki  ishlab 
chiqarish  majlisi  m uhokam asiga  qcryiladi.
Yosh  tarbiyachilar  ishlaydigan  g u ru h lard a  ogohlantiruvchi  nazorat 
am alga  oshirilish  m um kin.  Bu  nazorat  pedagogik jarayonni  kuzatish  yoki 
tarbiyachi  bilan  suhbat  o‘tkazish  shaklida  o‘tkaziladi.  O gohlantiruvchi 
nazorat  tarkibiga  pedagoglarning  ish  kuniga  tayyorgarliklarini,  ta ’lim  va 
tarbiya  m etodikasini  qanchalik  egallaganliklarini,  ilg‘or  am aliy  tajribani 
qanday  joriy  qilayotganliklarini  aniqlash  kiradi.  N azorat  bu  turin ing  
asosiy  m aqsadi  tarbiyachi,  ayniqsa,  ishni  endi  boshlagan  pedagog  ishida 
sodir  boMishi  m um kin  bo‘lgan  xatolarning  oldini  olish,  uning  faoliyatini 
yaxshilashga yordam   berishdir.
M aktabgacha  ta’lim  m uassasasi  uslubchisining  ishida  qiyosiy  nazorat 
m uhim   o‘rinni  egallaydi.  Uning  farqlovchi  xususiyati  bir  tarbiyachining 
pedagogik jarayonini  boshqasining ish tajribasi bilan  solishtirib tahlil qilish 
va  baholashdir.  Parallel  g u ru h lar  tarbiyachilarining  ishlarini  solishtirish 
m um kin.  Uslubchi,  m asalan,  ayni  bir  dastur  m azm unidagi  m ashg‘ulotni 
ikkalatarbiy achidakuzatadi,foydalanilayo tgan o‘qitishm etodi v au su llarin i, 
m ashg4ilotlarda  bolalar  m ustaqil  faoliyatlarining tashkil  etilishini,  olingan 
natijalarni,  bolalarning aqliy  va  axloqiy  rivojlanish darajalarini  solishtiradi.
Qiyosiy  nazoratni  dasturning  ayrim   bo‘lim larining  bajarilishini 
tekshirishda,  turli  tarbiyachilar  bolalaridagi  bilim ,  ko‘nikm a  va  m alakalar 
sifatini  tahlil  qilishda  qoMlash  m aqsadga  muvofivdir.  Solishtirish  natijalari 
pedagoglar  K engashida m uhokam a m ateriali  boMishi  m um kin.
Qiyosiy  nazorat  gu ruhlariga  kirish  va  tarbiyachilar  ishlarini  kuzatish, 
rejalarni,  bolalar  ishlari  va  boshqa  hujjatlarni  tahlil  qilish  shaklida 
o 'tkazilishi m um kin.
Uslubchi  kun  tartibi  jarayonlari,  o'yinlar,  m ashg‘ulotlarni  har  xil 
darajada  o‘tkazilish  sabablarini,  bolalar  bilim larining  sifatini  tarbiyachilar 
bilan birga tahlil qiladi va birgalikda ishning sam araliroq shakllarini izlaydi.
84

---

Qiyosiy  nazorat  eng  yaxshi  tajribaning  tarqalishiga,  ta’lim -tar- 
biyaviy  jaray o n n in g   yaxshilanishiga  yordam   beradi  va  barcha  g u ru h  
tarbiyach ilarining u m u m pedagogikdarajalarining oshishiga yordam  beradi.
N azoratning  istalgan  turi  agarda  m etodist  unga  jiddiy  ham da  puxta 
tayyorgarlik ko‘rgan  holdagina sam arali  bo‘lishi  m um kin.
Eng  avvalo,  tekshirish  m aqsadini  aniq  belgilash  lozim.  M asalan, 
kichik  g u ru h d a  bolalarning  kun  davom idagi  xilm a  xil  faoliyatlari  uchun 
sharoitlarning  yaratilishini  kuzatish;  katta  guru h d a  bolalarning  o‘yin  va 
m ehnatidagi o‘zaro m unosabatlarini kuzatish (ular inoq uynay oladilarm i va 
ham jihatlik  bilan  m ehnat  qila  oladilarm i);  o‘rta  g u ruh da  nutqni  o‘stirishga 
doir  dastu rn in g   o'zlashtirilishini  tekshirish.  M aqsadni  belgilab,  uslubchi 
tarbiyachining  reja  bilan  uni  «Uchinchi  m ingy illikn in g  bolasi  d asturi»  
talablariga  solishtirib  tanishadi,  oldingi  tekshiruv  natijalari  tah lilin in g 
yozuvlari  bilan  tanishadi,  bolalarning  ishlarini  o‘rganadi,  oldindan  tar- 
biyachi  va  bolalar  bilan  suhbatlashadi,  m etodik  adabiyot  yangiliklari, 
ilg'or  pedagogik  tajribani  um um lashtirish  m ateriallari  va  ilmiy  tadqiqotlar 
m a’lum otlari  bilan  tanishadi,  va  nihoyat,  tek shirish  jarayonida  javob 
olm oqchi  b o ig a n   savollarni  m o ija lla b   tek shirishnin g  qisqa,  am m o  aniq 
rejani  ishlab  chiqadi.
G uruhg a kirish  m o‘ljallanganligi  haqida uslubchi  pedagogik,  agarda  bu 
kirish  ishda  ilgari  qayd  etilgan  kam chiliklarni  b a rta ra f  qilish  m aqsadida 
am alga  oshirilayotgan  b o isa ,  oldindan  ogohlantiradi.  G uruhga  ko‘proq 
ogohlantirishsiz  kirish  yoki  kirish  haqida  tekshirish  kuni,  ertalab  ogoh- 
lantirish  lozim.  Bu  tarbiyachilarda  asta-sekin  ishda  m a iu m   ritm ni 
shakllantiradi.
Biror  b o iim   bo'yicha  dastur  talablarining  bajarilishini  tekshirish 
haqida  tarbiyachi  oldindan  (kvartal  yoki  yarim   yil  oldin)  ogohlantiriladi. 
Bunday  ogohlantirish  pedagoglarni  o‘z  ishlaridagi  k am chiliklarni  m ustaqil 
aniqlashga,  hai 
r  bolaning  rivojlanish  va  dasturni  o‘zlashtirishini 
obyektiv  baholashga safarbar etadi.  Uslubchi  o‘z m ulohazalarini  pedagogga 
m ashg‘ulotdan  so‘ng  vaziyatda  aytadi.  A garda  m ulohazalarni  ish  vaqtida 
aytish  zaruriyati  tu g ‘ilsa,  bu  bolalarga  bildirm ay  va  o‘ta  x u sh fe ilik   bilan 
qilinadi.  Yarbiyachi  olib  borayotgan  ishga  aralashish  m um kin  em as,  bola 
hayotiga biror x a v f tahdid qilgan holatlar bundan m ustasno, agarda m etodist 
u  yoki  bu jarayonni  qanday  olib  borish  kerakligini  tarbiyachiga  ko'rsatish 
zarur  deb  bilsa,  oldindan  kelishib  olinganligiga  ko‘ra  u  tarbiyachining 
o‘rnini, tarbiyachi  esa kuzatuvchi  o 'rn in i  egallaydi.
Shuni  unutm aslik  kerakki,  g uruhga  bir  m arta,  bir  lahzaga  kirish 
tarbiyachining  ishi  haqida  xulosa  chiqarish  huquqini  berm aydi.  A garda
85

---

m etodist bir faoliyat tu rin i yoki  kun lartibi jarayonini tahlil  qilishni  m aqsad 
qilib qo‘ygan b o lsa , u holda faoliyatningbu turini boshdan oxirigacha to‘liq 
kuzatib  chiqishi  kerak  b o ia d i.
K uzatish  vaqtida  tarbiyachi  va  bolalar  faoliyatidan  faktlarni  qo‘yilgan 
m aqsadga ko‘ra yozib borish tavsiya qilinadi.  O lingan faktik m ateriallardan 
uslubchi  tekshiruv  natijalari  bo‘yicha  pedagog  bilan  boMadigan  suhbatda 
foydalanadi.  H ar  bir  yozuvga  sana  qo‘yiladi  kuzatish,  tahlil  tem asi  va 
m aqsadi, xulosa va  takliflar qayd  etiladi.
Pedagogning  ishini  kuzatish  natijalari  haqidagi  yozuvlarni  uslubchi 
m axsus  nazorat  daftarida tax m in an   quyidagi  jadval  bo‘yicha yuritadi:
Nazorat
Tarbiyachining
Bolalarning
Ijobiylik,
Takomillashtirish
maqsadi
xatti-harakati
xatti-harakati
kamchiliklar
uchun takliflar
Bir inchi  jadvalda  nazoratning  m aqsadi  koi'satiladi,  ikkinchisida 
m ashg‘ulot,  bolalar  m ehnati  o:yini,  kun  tartibi  jarayo ninin g  borishi, 
tarbiyachi  foydalanayotgan  vosita,  ish  m etod  va  usullari  qisqacha,  izchil 
yoritiladi,  uchinchisida  bolalarning  xatti-harakati,  bolalarning  tarbiyachi 
savollariga  javoblari,  ularn in g   topshiriqlarni  bajarishlari  va  uning  sifati, 
bolalarda  shakllantirilayotgan  ko‘n ikm a  va  m alakalarning  darajasi  qayd 
etiladi. To‘rtinchi jadv alda foydalanilayotgan m etod va usullarningsam arasi, 
m uvaffaqiyatli  pedagogik  topilm alar,  shuningdek,  kam chiliklar,  ularning 
sabablari,  beshinchisida  kam chiliklarn i  b a rta ra f  qilish  va  tarbiyachining 
guruhdagi  ishini takom illashtirishga doir takliflar  beriladi.
Barcha