Ўзбекистон республика олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

оптиматлар
(йирик ер егалари) 
ташаббуси билан хал трибуни Спурий Торий ўтказган қонунга биноан Рим 
фуқароларининг эгалик қилиб турган барча ерлари уларнинг хусусий мулки 
бўлиб қолган. Бу қонундан кейин майда ер егалари ўз ерларини яна сота 
бошлаганлар. “Цензлилар”, яъни ҳарбий хизмат ўташи лозим бўлганларнинг 
сони яна тез камая бошлаган. Натижада, Рим армияси сони ҳам камая бориб, 
Югурта уруши даврида (милоддан аввалги 111-105 йиллар) унинг салбий 
оқибатлари сезилиб қолган. 
Милоддан аввалги 60 йилларда учта сиёсий арбоб-Помпей, Красс ва 
Юлий Цезар Римни биргалашиб бошқаришга келишиб олдилар. Дастлаб улар 
бир-бирларини қувватлаб иш олиб борганлар. Бундай келишув биринчи 
триумвират дейилган. Цезарнинг асосий масади Римда ҳокимиятни эгаллаш 
эди. Милоддан аввалги 49 йилда у ўз ўшинлари билан Галлиядан Рим томон 
юради. Рим сенати Цезарнинг бутун Римга ҳукмрон бўлишини хоҳламас эди. 
Шу туфайли Рим сенати қўшин қўмондонлигига Помпейни тайинлаб, 
Цезарга қарши қўяди. Лекин Помпей Рим мудофаасини ташкил этолмай, 
Болқон ярим оролига кетишга мажбур бўлади. Цезар қаршиликсиз Римни ва 
бутун Италияни ишғол қилади. Цезар ҳар қанча машҳур ва ҳар қанча улуғ 
бўлмасин, унинг душманлари ҳам кўп эди. Милоддан аввалги 44 йилда Цезар 
шарққа ҳарбий юриш уюштиришдан олдин Юпитер байрами куни сенат 
мажлисига боради. Шу мажлисда Кассий ва Брут раҳбарлигидаги 
фитначилар Цезарни ўраб олиб, кийимлари остига яширинган ханжар билан 

---

147 
уни 23 жойидан ярадор қиладилар. Шундан кейин Цезарнинг жасади 
форумда куйдирилган. Шу ерда унга мероб қўйилиб, уни илоҳий зот деб 
эълон қилганлар. Рим аҳолисининг кўпчилиги фитначиларни қўллаб-
қувватламаган. Аксинча, уларнинг Римдан кўчиб кетишини талаб қилганлар. 
Рим сенатида икки оқим пайдо бўлган. Бири Цицерон бошлиқ 
республикачилар бўлса, иккинчиси – Цезарнинг собиқ ёрдамчиси Антоний 
бошлиқ цезарчилар оқими эди. Милоддан аввалги 40-50-йилларда бу икки 
оқим тарафдорлари ўртасида қаттиқ кураш давом этган. Бу эса мамлакатда 
фуқаролар урушининг авж олишига сабаб бўлган. Цезар тарафдорларидан 
бири унинг жияни Октавиан эди. Милоддан аввалги 43 йилда Октавиан, 
Марк Антоний ва Эмилий Лепидлардан иборат уч лашкарбоши иттифоқ 
тузганлар. Улар биргалашиб, республикачиларга қарши кураш олиб бориш 
учун келишиб олганлар.
Антоний Ўрта ер денгизининг шарқий соҳилларидаги бой ва маданий 
ўлкаларни олган. Галлия, Иллирия ва Испания Октавианга топширилган. 
Эмилий Лепидга эса, Шимолий Африка тақдим этилган. Италия умумнинг 
бошқарувида бўлса ҳам, у ерда асосан Октавиан қукмронлик қилган. Учлар 
иттифоқи узоққа чўзилмаган. Тож-тахт кейинчалик уларни бир-бирига қарши 
қилиб қўйган. 
Милоддан аввалги 31-30 йилларда Октавиан қўшинлари қишни 
Италияда ўтказганлар. 30 йили Рим қўшинлари қаршиллика учрамай, 
Сурияни ишол қилиб, Фаластинга бостириб кирганлар. Шундан кейин Рим 
қўшинлари Мисрга қараб юрганлар. Октавиан Мисрни истило қилгач, 
милоддан аввалги 29 йилда Римга қайтиб келган ва зафар байрамини 
ўтказган. Мил.авв. 27 йилда сенат йиғилишида император унвонини олган. 
Рим давлатида милоддан аввалги 27 йил Принстипиат тартибини ўрнатган 
вақтидир. Принцепс-“биринчи киши” демакдир. Сенат ҳамма вақт унга 
ёқадиган қарорларни қабул қилган. Сенат Октавианга Август – “Муаддас 
киши” деган фахрий ном берган. 

---

148 
Милодий биринчи аср охрида сенатор Нерва (96-98 йиллар) даврида 
ҳарбийлар қаттиқ норози бўлганлар. Натижада Нерва ҳарбий саркардалардан 
бири Траянни ўзига ҳокимдош деб эълон қилган (96 йилда). Император 
ўлгач, давлатни бошқариш Траян ихтиёрига ўтган (98-117 йиллар). Бу 
император сенат билан самимий муносабатда бўлган, эркин фикр айтиш 
имконини берган. 
Траян вафотидан кейин салтанат тахтига унинг асранди ўли Андриан 
ўтирган. Император Андрианнинг фарзандлари бўлмаган. У ўлими олдидан 
галлиялик Тит Аврелий Антонинни ўзига ворис деб эълон қилган. Унинг 
вафотидан кейин Тит Аврелий император қилиб сайланган. Унга Антонин 
Пий деб ном берганлар. 
III-IV асрлар Рим салтанати хўжалигида жиддий қийинчиликларга дуч 
келинган, 
қулдорлик 
хўжалигининг 
инқирози, 
эркин 
ишлаб 
чиқарувчиларнинг хонавайрон бўлиши давридир. Эркин деҳонлар ва 
ижарачи корондалар ихтиро қилинган янги қуроллар билан ерга ишлов бериб 
юқори ҳосил олганлар. Ўроқ аравалар ёрдамида ғаллани ўриб олганлар, 
чунки улар ўз менатидан манфаатдор эдилар. Қулдорлар эса, янги меҳнат 
қуролларини қулларга ишониб топширолмасдилар. Уларга эски оддий 
қуроллар берилган. Қуллар меҳнатининг самарасизлигини кўрган кўпгина ер 
эгалари ўз хўжаликларидаги ерларни кичик-кичик қисмларга бўлганлар. 
Улар бу ерларни ерсиз эркин камбағалларга ижарага берганлар. Кичик–кичик 
ерларни ижарага олган кишилар Римда