O’zb е kiston r е spublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshk

 
Mavzu 1.     PSIXOLOGIYA FANINING PR
Е
DM
Е
TI    VA 
   AMALIY     SOHALARI. 
 
Reja: 
1.
 
Psixologiya  tushunchasi  va  uning  vujudga      kelishi. 
2.
 
Psixologiya fanining asosiy vazifalari. 
3.
 
Psixologiya fanining asosiy tushunchalari va  klassifikatsiyasi. 
4.
 
Psixologiya  fanining  sohalari  va ilmiy 
tadqiqot  metodlari. 
 
         Jahon fanlarini  muayyan qonuniyatlariga asoslanib turkumlarga kirtilishiga 
ko`ra, psixologiya fani bu tizimda nufuzli o`rin egallashiga barcha ob’ektiv shart 
va sharoitlar yetarlidir.Qatiy ishonch bilan aytilgan fikrning zamirida bir qator 
muhim ham tabiiy, ham ijtimoiy omillar yotishi shak-shubhasizdir. Chunki 
psixologiya fani insoniyat tomonidan kashf qilingan fanlarning ichida eng 
murakkabi bo`lib, biosferik ta’limotdan kelib chiqqan xolda psixika yuksak 
darajada tashkil topgan materiyaning xususiyatini aks ettiruvchi kategoriya 
sifatida o`rganilib kelingan. Lekin bugungi kunda neosferik ta’limotga binoan 
fazoviy munosabatlar, sayyoralararo aloqalar, o`zaro ta’sirlar, moddalar, 
zarrachalar, nurlar harakati, almashinishi, ko`shilishi to`g`risida mulohazalar, 
faraziy asosda bo`lsa ham, yuritilmoqda. Ayniqsa, biosferaga kirib kelayotgan 
moddalarning o`zaro birikuvi, muayyan fazoviy maydonning  hosil  qilishi, 
to`planishi inson tana a’zolariga ijodiy ta’sir ko`rsatishi, natijada favquloddagi 
holatlar sodir bo`lishi, kashfiyotlar yuz berishi, intuitiv (lotincha intueri 
sinchkovlik, diqqat bilan qaramoq yoki ichki sezgirlik demakdir) shakldagi ruhiy 
holatlarning kuchayishi namoyon bo`lishi mumkin. Bular qatoriga telepatik 
(yunoncha tele uzoqni rathos sezaman degan ma’noni anglatadi). Shuningdek, 
omadsizlik, ishqiy kechinmalar, tushda ayon bo`lish kabi ruhiy holatlar, 
hodisalar hanuzgacha ishonchli dalillar bilan tushuntirib berilgani yo`q. Ammo bu 
borada bilish ob’ekti bilan sub’ektining  birikuvida psixologiyaning qulay 
imkoniyatga ega ekanligini ta’kidlab o`tish o`rinlidir.Ushbu fikrni yaqqollashtirish 
maqsadida ayrim misollar va talqinlarni qaytadan taxlil qilib o`tamiz. Jumladan, 
chaqaloq dunyo yuzini ko`rishdan e’tiboran idrokida tevarak-atrofni va unga 
mehri-giyosi bilan termilayotgan kishilar muhitini aks etira boshlaydi, dastavval 
ob’ektiv (tashqi) va sub’ektiv (ichki, odamlar o`rtasidagi) muhitga moslashish 
sodda instinktlar, shartsiz reflekslar  yordamida oddiy ta’sirlanish va taassurot 
tarzida namoyon bo`ladi. Taraqqiyotning mazkur davrida u o`zligini tushuna va 
anglay olmaydi, xatto buning yuzaga kelishi haqida mulohaza yuritishi xam aslo 
mumkin emas. Bola bir yoshgacha davrda tez sur’atlar bilan rivojlanadi, yil 
davomida uning jismoniy a’zolari 50 foizgacha takomillashishi mumkin. 
Jismoniy o`sish-psixik taraqqiyotni tezlashtirishga puxta zamin hozirlaydi, 
natijada ko`rish, ushlash, yurish, talpinish, g`azablanish va quvonish, samimiylik 
ham beg`uborlik singari insoniy tuyg`ulari vujudga keladi, nutq faoliyati paydo 
 
4

---

bo`lishi uning tushunish darajasini yangi bir sifat bosqichiga ko`taradi. Psixikaning 
muayyan xususiyatlari, holatlari, hodisalari, xossalari, sifatlari, fazilatlari, 
qonuniyatlari orqali moddiy dunyoni tushuna boradi va unda o`z faoliyatining 
mazmunida barcha ob
ь
ektlarni amalga oshira boshlaydi. Bolalik dunyosining 
ichki murakkab qatlamlaridan asta-sekin «o`zlik»ni, shaxsiy «men»likni tushunish 
tuyg`usi, sezish, his qilish jarayonlari shakllana boshlaydi hamda u ëki bu har xil 
xususiyatli to`siqlarni yengish imkoniyati ro`yobga chiqadi. Mazkur taraqqiyot 
bosqichi psixologiya fanida «men» davri yoki 
«
o`zlikni  anglash» davri deb yuritiladi, 
u bolada nutq paydo bo`lganidan boshlanib, bir necha rivojlanish bosqichlarini o`z 
ichiga qamrab oladi. «Men» davrining anglashilgan shakllari va ko`rinishlarining 
namoyon bo`lishi o`smirlik davriga to`g`ri keladi. O’smirlik davrida o`g`il va 
qizlarning ruhiyatida o`zlikni anglashga bog`liq bir talay muammoli savollar va 
ularning turmushda qaror toptirish tuyg`ulari, istaklari, orzulari paydo bo`lib, 
ko`pincha bu narsalar yakka shaxsning «kimligi», «qandayligi», «kimga va nima 
uchun kerakligi»ga yo`naltiriladi. Bolaning psixik xususiyatlari, funktsiyalari  uni 
qurshab turgan jonli va jonsiz tabiat ajoyibotlarini jismoniy va ijtimoiy vositalar 
orqali egallash uchun xizmat qiladi. Xuddi shunga o`xshash o`zligini anglash 
jarayoni insoniyatning barcha tarixiy va evolyutsion  tarakqiyoti davrlariga xos 
xususiyat sanaladi. Insoniyat taraqqiyotining tarixiy davrlarida kishilarda ichki 
ruhiy imkoniyatlar yuzaga chiqa boshlagan, tug`ma mayl va layoqatlar alomatlari 
asta-sekin iste’dodga, qobiliyatga aylana borgan. Ammo bu jarayon birining 
o`rniga ikkinchisini mexanik  ravishda yuzaga kelganligini bildirmaydi, balki, 
aksincha, murakkab sifat o`zgarishlar, organlarning takomillashuvi, tajribalarda 
to`plangan tatbiqiy bilimlar tartibga solinayotganligini ifodalaydi. Insonning 
jismoniy, ruxiy, ijtimoiy  rivojlanishi natijasida yer kurrasida moddiy dunyo, 
ma’navnyat, yozuv, san’at, adabiyot, fan, texnika yaratilgan. Bularning zamirida 
inson tafakkuri, ongi, aql-zakovati, kuchli irodasi, mustahkam harakteri, ijodiyoti, 
hayolati yotadi. Insoniyat taraqqiyotining muayyan bosqichida odam o`zini 
hayajonlantirgan, taajjubga solgan 
 
savollariga javob izlash imkoniyati vujudga 
kelgan. Buning natijasida «Inson qanday fikrlaydi», «Odam qanday yangilik 
yaratishi mumkin», «Ijod qilish qay yo`sinda paydo bo`ladi», «Moddiy dunyoni 
qay tariqa bo`ysundirish mumkin?», «Aql-zakovatning o`zi nima?», «Insonga 
uning ichki ruhiy dunyosi qaysi qonunlar asosida bo`ysunadi?», «Inson o`ziga 
o`zi ta’sir o`tkaza oladimi?». «O’zgalargachi?», kabi turli-tuman muammolar 
yechimini qidirishga harakat qiladi. Mana buning barchasi psixologik bilimlar 
tug`ilish nuqtasini vujudga keltiradi va ana shu daqiqadan boshlab inson o`zini 
o`zi anglaydi. Binobarin, psixologik bilimlar namoyon bo`lishi o`zini o`zi 
anglashni omiliga aylanadi, buning  natijasida insoniyatning buyuk yutug`i ya
ь
ni 
tafakkurning kashf qilinishiga olib keladi. Avvallari uning fikri, hayoli tashqi 
dunyoni egallashga qaratilgan bo`lsa, tafakkur kashf qilingan davrdan boshlab 
sub’ekt-ob’ekt  munosabati o`rnini sub’ekt ya
ь
ni  insonning fikri o`zini o`zi 
anglashga yo`naltirilgan munosabat egallay boradi. Demak, inson ob’ektiv 
dunyoni sub’ektiv tarzda aks ettirish orqali o`zini o`zi tadqiq qilishdek murakkab,  
ishni amalga oshirishga qaror qiladi. Ana shu boisdan, psixologiya fanining 
vazifalari ko`lami kengaydi, murakkablashdi, ichki tarkibida keskin burilish 
 
5

---

yasab, o`z predmetiga insonni ilmiy jihatdan o`rganishdan tashqari  o`zini o`zi 
anglashni ham kiritdi. 
    
Psixologiya faninig boshqa fan sohalaridai farqli tomoni shundan 
iboratki, uning amaliy, tatbiqiy jihatlari mavjud bo`lib, ijtimoiy turmushning 
barcha jabhalarida bevosita qatnashadi, muayyan darajada    ta’sir o`tkazadi. 
Psixologiya boshqa fanlardan farqli o`laroq o`z tatbiqiy ma’lumotlari, 
natijalarining ko`pqirra, ko`pyoqlama ekanligi bilan tubdan ajralib turadi va 
mutlaqo boshqa sifat ko`rsatkichiga ega. Ayniqsa, bu borada o`zini o`zi boshqarish 
alohida ahamiyat kasb etadi, shuning uchun u tabiatni o`rganish ilmidan 
tafovutlanib, o`zining psixik jarayonlari, funktsiyalari, holatlari, hissiyoti, irodasi, 
xarakteri, temperamenti kabilarni boshqarishda o`z aksini topadi. Inson o`zini 
anglay borib, o`z insoniy xislati, xususiyati, sifati, xulqini o`zgartirish 
imkoniyatiga ega bo`ladi. 
    Hozirgi kunda jahon psixologiyasi fani o`zini o`zi boshqarish va 
takomillashtirish, o`zini o`zi qo`lga olish, o`ziga o`zi buyruq berish, o`zini o`zi 
tarbiyalash bo`yicha boy materiallar to`plagan, bu esa o`z navbatida inson 
munosabati, maqsadi, xolati, kechinmalari o`zgarishini yangidan yaralishi haqida 
ilmiy-tatbiqiy ma’lumotlar beradi, kundalik turmush psixologiyasi rang-
barangligini ta’minlab turadi. Psixologiya inson psixikasini aniqlash, 
shakllantirish, yangi sharoitga ko`chirish, takomillashtirish, rivojlanish 
dinamikasini ta’minlash, yangi sifat bosqichiga o`tishini qayd kilish imkoniyati 
borligi bilan o`ta amaliy, tatbiqiy fanga aylangandir. Psixologiya fanining sohalari 
uning amaliyot uchun muhim axamiyat kasb etishidan dalolat beradi 
(hukuqshunoslik psixologiyasi, klinik psixologiya, mehnat psixologiyasi, savdo 
psixologiyasi, sotsial psixologiya, pedagogik psixologiya, maxsus psixologiya, 
sport psixologiyasi va hokazo). Psixologiya amaliy, tatbiqiy jihatdan uch 
predmetiga ega bo`lib, amaliy sotsial psixologiya, injener  psixologiya, oilaviy 
psixoterapevt, tibbiyot psixologiya, maktab psixologiyasi kabi sohalarni o`z ichiga 
qamrab olgandir. 
 Shu narsani alohida ta’kidlab o`tish kerakki, ilmiy psixologiya nemis 
psixologi V. Vundt  tomonidan 1879 yilda Leyptsig (Germaniya) universitetida 
asos solingan birinchi eksperimental laboratoriya ochilishidan boshlanadi. 
 Psixologiya fani tabiatshunoslik fanlari va falsafa negizida paydo bo`lgan 
bo`lib, to hanuzgacha uning na gumanitar, na tabiiy fanlar qatoriga kiritilishi 
aniqlangani yo`q, lekin shunga qaramasdan, uni har ikkala yo`nalishdagi soxalar 
bo`yicha to`plangan ma’lumotlar, qonuniyatlar birlashuvining mahsuli deb atash 
mumkin. Ammo psixologiyaning tarkibida ham gumanitar, ham ijtimoiy bilimlar 
mavjud bo`lishidan qat’i nazar, u alohida xususiyatga ega bo`lgan mustaqil 
fandir. Ma’lumki, har qanday fan negizida odamlarning turmush va amaliy 
tajribasi muayyan darajada o`z aksini topgan bo`ladi. Masalan, matematika fani 
sonlar, miqdoriy munosabatlar, geometrik shakllarning xossalari, trigonometrik 
funktsiyalar haqidagi inson tasavvurlari asosiga quriladi. Lekin psixologiya 
yuzasidan ana shunday mulohazalar yuritish yoki bildirish mumkin emas, chunki 
uning zamirida tubdan boshqacha o`ziga xoslik yotadi. Har qaysi shaxs 
kundalik turmushning o`ziga xos psixologik bilimlarini egallagan bo`lib, o`z  
 
6

---

saviyasi, salohiyati bilan turlicha kamolot ko`rsatgichiga egadir, hatto turmush 
tajribasida to`plangan bilimlar ilmiy psixologik bilimlardan ustunroq turishi ham 
mumkin. Chunki, yirik yozuvchilar, vrachlar, o`qituvchilar, ruhoniylar, 
savdogarlar uzluksiz ravishda kishilar bilan muomalaga kirishishlari  natijasida 
ularning ichki dunyosi va xulq-atvoriga oid bilimlar bilan yuksak darajada 
qurollangandirlar. Lekin har qanday insonda ham ozmi yoki ko`pmi psixologik 
bilimlar mavjuddir, buning dalili sifatida odamlarning bir-birlarini tushunishlari, 
ta’sir o`tkazishlari, xulq-atvor oqibatini oldindan bashorat qilish, kishining 
yakkahol xususiyatlarini hisobga olgan holda ko`rsatishni ta’kidlab o`tishning 
o`zi kifoya. 
 Endi  kundalik  turmushning psixologik bilimlari bilan ilmiy psixologik 
bilimlar o`rtasidagi tafovutni oladigan bo`lsak, kundalik turmushga oid psixologik 
bilimlar, dastavval, yaqqol va alohida olingan holat, vaziyatni o`z ichiga qamrab 
oladi. Masalan, sinchkov bola o`z muddaosiga yetish uchun otasiga, onasiga, 
buvasiga, opasi hamda akasiga har xil uslub bilan ta’sir o`tkazadi, turlicha 
vositalardan foydalanadi. U ko`zlangan maqsadiga erishish uchun katta yoshdagi 
odamlarning individual-tipologik xususiyatlarini hisobga olgan holda ish tutadi. 
Kundalik turmushga oid psixologik bilimlar aniq vaziyatga qaratilganligi, biror 
shaxsga yo`natirilganligi bilan ilmiy psixologik bilimlardan farq qiladi. 
   Ilmiy psixologiya esa muayyan metodlar, vositalar, uslublar, usullar, 
operatsiyalar yordamida ma’lumotlar to`plash va ularni umumlashtirishga intiladi, 
izlanyotgan ob’ektning xususiyati, holati, munosabati, bog`lanishi kabilarni aks 
ettiruvchi ilmiy tushunchalar, ta’riflar, qonuniyatlar, xossalar yordamida 
psixologik mexanizmlar kashf qilishga harakat qiladi. 
   Odatda shaxsning xususiyatlari, sifatlari, fazilatlari, xislatlari, xulq-
atvorlari, xatti-harakatlari bo`yicha turmush sharoitidagi bilan fan olamidagilar  
o`zaro o`xshab ketsada, lekin ilmiy psixologik mazmun, mohiyat, mantiqan  
izchilligi bilan  keskin ajralib turadi. Yuqorida yuritilgan mulohazalar kundalik 
turmush tajribasida to`planadigan psixologik bilimlar bilan ilmiy bilimlar 
orasidagi dastlabki farqni sharxlashga yo`naltirilganligi bois alohida ahamiyat 
kasb etadi. Lekin shu narsani yoddan chiqarmaslik kerakki, turmush oid amaliy 
psixologik bilimlarga asoslanmasdan turib, ilmiy psixologik nazariyalarni yaratish 
mumkin emas.  Holbuki shunday ekan, amaliy bilimlar genetik kelib chiqishi 
nuqtai nazaridan birlamchi hisoblanadi Shu narsani alohida ta’kidlab o`tish 
zarurki, kundalik turmush psixologik bilimlari aksariyat hollarda sezgirlik, 
topqirlik xususiyati asosida intuitiv tarzda namoyon bo`lishi kuzatiladi. 
 
 
  Shuning 
uchun 
bunday 
psixologik bilimlar mahsus uslublar 
yordamida qabul qilinadi, ammo mantiqiy tahlil qilinmasdan turib to`g`ridan-
to`g`ri muomala tizimiga o`tiladi. Turmushda uchraydigan go`daklarning har xil 
shakldagi harxashalari va ularning maqsadga erishish istaklari kundalik hayotiy 
tajribalari, sinovlarida toblanadi, sezgir bolalar katta yoshdagi odamlarning zaif 
va mustahkam tomonlarini puxta o`rganadilar, bu borada muayyan qarorga 
kelganlaridan so`ng har qaysi shaxsga yakkahol yondashishini amaliyotga tatbiq 
qilib ko`radilar. Ana shu tariqa amaliy psixologik bilimlar ma’lum tizimga 
kiritiladi, ularning barqaror xususiyat kasb etganlari esa turmushda qo`llanila 
 
7

---

boshlanadi. Buning uchun o`zgalarga ta’sir o`tkazish usuli, ularda ichki 
imkoniyatga ishonch tuyg`usini uyg`otish, ta’sirga beriluvchanlikni 
kuchaytiruvchi motivlar  tabiatini chuqur tahlil qilish kerak.   Hayotiy psixologik 
bilimlarning ilmiy psixologik bilimlardan farqi shundan iboratki, ilmiy jihatdan 
asoslangan bilimlar   anglashilgan,   mantiqiy   puxta,   oqilonalik   xususiyatiga   
ega bo`ladi. Ilmiy psixologik bilimlar faraz va g`oyalarni ilgari surish daqiqasidan 
boshlaboq shakllana boradi, ulardan kelib chiqadigan oqibatlarni mantiqan 
tekshirish bilan yakunlanadi. Bunda ham olg`a surilgan g`oyalar tekshirish 
jarayonida biron-bir tasdiq yoki inkor ma’nosiga erishsagina ilmiy psixologik 
bilimlar tizimiga kiritiladi. 
   Hayotiy isixologik bilimlarning ilmiy psixologik bilimlar bilan qiyoslanishni 
davom ettirsak, unda ular o`rtasidagi tafovutlar yanada yaqqolroq ko`zga tashlana 
boshlaydi, masalan keksa  avlod tomonidan yaratilgan turmush psixologiyasini 
yosh avlod to`g`ridan-to`g`ri qabul qila olmaydi. Har bir
 
yosh yakkahol ravishda 
hayotiy psixologik bilimlarni shaxsiy tajribasidan o`tkazganidan keyingina 
ularnipg to`g`riligiga ishonch hosil qiladi. Ana shu boisdan keksa  avlod bilan yosh 
avlod o`rtasida yuz beradigan nizolar, tushunmovchiliklar uzluksiz, to`xtovsiz 
ravishda davom etayotganligi sababli abadiyat konuniyatlariga aylanib ketgandir. 
Ilmiy psixologik bilimlar bundan farqni o`laroq tajribalarda, ilmiy tushunchalar va 
qonuniyatlarda yanada oydinlashadi, so`z va alomatlar orqali, nutq yordamida 
muayyan yozma nutq manbalarida qoldiriladi. Shuning uchun ularniig yoyilish 
ko`lami keng, tarqalish sur’ati tszdir. Kundalik turmushda to`planadigan 
psixologik bilimlar kuzatishlar, mulohazalar u yoki bu yaqqol holatga nisbatan 
qarorga kelishlar zamiriga quriladi. Ilmiy psixologik bilimlar tashxis qilish, 
sinash, tajriba (eksperiment) o`tkazish orqali bir voqelikni bir necha marta 
takroran tekshirishlar yordamida umumlashtiriladi. Agarda kundalik turmush 
psixologiyasining materiallari tabiiy ravishda ro`y bergan vaziyat, holat, voqelik 
kabilarni tahlil hilish natijasida yuzaga kelsa, ilmiy psixologik bilimlar keng 
qamrovli tajriba ma’lumotlariga tayanadi. Tajribalar esa bir necha bosqichlardan, 
qismlardan tashkil topgan holda vaziyatlar tabiiy ko`rinishini kutib o`tirmasdan, 
balki zarur sharoit yaratiladi. 
    Shu faktni yana bir marotaba ta’kidlash o`rinliki, ilmiy psixologiyada 
katta hajmdagi materiallar, shu jumladan, qonuniyatlar, xususiyatlar 
umumlashtiriladi, insonning ichki imkoniyati, iste’dodi, ishchanligi, qobiliyati 
yuzasidan umuminsoniy tavsifga ega bo`lgan teran xulosalar chiqariladi. Buning 
natijasida odam psixikasini aniqlash, bashorat qilish, ayrim ruhiy nuqsonlarni 
tuzatsh, noxush kechinmalarning oldini olish imkoniyati tug`iladi, bu esa 
ijtimoiy, ijtimoiy psixologik bog`lanishlar mohiyatini oqilona tavsiflash uchun 
xizmat qiladi. Ijtimoiy va yakkahol turmush og`irliklari va tashvishlarini 
kamaytirish, aqliy hamda jismoniy zo`riqishlarni pasaytirish, shaxslararo 
nizolarni bartaraf etish singari sa’y-harakatlarni faqat ilmiy psixologik 
materiallarga asoslangan xolda oshirish mumkin.  
    
Shuning uchun psixologiyaning turli sohalarida (yosh psixologiyasi, 
pedagogik psixologiya. tibbiyot psixologiyasi, sotsial psixologiya va boshqalar) 
o`tkazilgan tadqiqot ishlari ilmiy asosda psixika, psixik holat, psixik hodisa, psixik 
 
8

---

jarayon, psixik funktsiya, psixik xususiyat, ijodiyot, faoliyat, ong, xulq, muomala 
singari tushunchalar bo`yicha materiallar to`plab beradi, shuningdek, psixik aks 
ettirishning (fizik, fiziologik, psixik, ong, o`zini o`zi anglash) moddiy asoslari, 
mexanizmlari yuzasidan qonuniyat ochishga imkon yaratadi, hatto insonning 
o`zligiii anglash va boshqarish sari yetaklaydi. 
     «Psixologiya» (yunoncha psychelogos) so`zini o`zbek tiliga tarjima qilsak, u 
«jon», «ruh» haqidagi «fan, ta’limot» degan ma’no anglatadi. Biroq hozirgi 
davrda «jon» tushunchasi o`rniga «psixika»ni qo`llashda davom etmoqdamiz. 
Lingvistik nuqtai nazardan «jon», «psixika» tushunchalari aynan bir xil ma’noni 
bildiradi. Lekin «psixika» tushunchasi bugungn kunda «jon»dan kengroq 
ko`lamga ega bo`lib, ham ko`zga ko`rinuvchi, ham ko`zga ko`rinmovchi 
tomonlarini o`zida aks ettiradi. Psixikaning tarkibiy qismlari faoliyat, xulq, 
muomala yaqqol namoyon bo`lish xususiyatiga ega bo`lsa, bilish jarayonlari, 
psixik holatlar, ichki kechinmalar, ijodiy rejalar, ilmiy farazlar miyada 
mujassamlashgani uchun ular ko`zga ko`rinmaydi. Psixologiya fanining keyingi 
davrdagi taraqqiyoti ular o`rtasida bir talay tafovutlarni keltirib chiqardi. 
Psixika to`g`risida dastlabki tasavvurga ega bo`lish uchun dastavval psixik 
hodisalar mohiyati bilan tanishamiz. Odatda psixik hodisalar deganda ichki, 
sub’ekgiv tajriba faktlarniig namoyon bo`lishi tushuniladi, boshqacha so`z bilan 
aytganda psixika hayotning sezgi, idrok
,
 xotira, tafakkur. xayol kabi har biri 
alohida olingan yaqqol shakllaridai iboratdir. Ichki, sub’ektiv tajribaning o`zi 
nimani anglatadiz Insondagi quvonch yoki zerikish tuyg`ulari, uning nimalarnidir 
esga tushirishi, biron-bir xohish yoki intilish kechinmalari, xotirjamlik yoki 
xayajonlanish, hadiksirash hislarining barchasi shaxsning ichki dunyosini tarkibiy 
qismlaridir, ya’ni bularnipg hammasi sub’ektiv psixik hodisalar sanaladi. 
  Sub’ektiv  hodisalarning  asosiy  xususiyati  ularning bevosita sub’ektga 
taalluqliligidir. Agar inson idrok qilsa, sezsa, fikrlasa, eslasa, xohish bildirsa, 
albatta ana shu hodisalarni bir davrning o`zida tushunib ham turadi. Inson intilsa, 
ikkilansa, bir qarorga kelsa, biz ularning barchasini sodir bo`layotganligini anglab 
turamiz ham. Shuning uchun psixik hodisalar bizning ruhiyatimizda sodir 
bo`lishidan tashqari, ular bevosita ko`z o`ngimizda namoyon bo`lib turadi. Umumiy  
qilib  aytganda, odamning ichki dunyosida turli hodisalar vujudga keladi, kechadi, 
odatda shaxs bunday hodisalarni harakatlantiruvchi kuchi hamda ularning 
tomoshabini hisoblanadi. 
   Psixikaning turli shakllarda ko`rinishi, jumladan, psixik jarayonlar, 
anglashilmagan holatlar, xulq-atvor, psixosomatik (yunoncha psyche «jon» 
somo «tana» ma’nosini anglatadi) hodisalar, inson aql-zakovati va qo`lining 
mo`’jizakorligi moddiy va ma’naviy madaniyat mahsulini yaratdi. Har qanday 
faktlarda, hodisalarda psixika namoyon bo`ladi, o`zining xususiyatlarini ajratadi, 
faqat ular orqaligina psixikani o`rganish mumkin. 
   Psixologik  voqelik-fakt deganda sub’ektning ichki kechinmalarining 
tarkibiy qismlari bilan bir qatorda ularning ob’ektiv shakllari (xulq-atvor, tana 
harakati, jarayoni, faoliyat mahsuli, ijtimoiy-madaniy hodisalar) orqali 
psixikaning xususiyatlari, holatlari, konuniyatlarini o`rganish tushuniladi. 
Boshqacha so`z bilan aytganda. inson ongidan tashqari, o`sha bog`liq bo`lmagan 
 
9

---

holda hukm suruvchi ob’ektiv borliq, ya’ni atrofimizdagi narsa va hodisalar, 
muhit, sharoit va boshqalarning psixikada aks etishi
 
psixologik voqelik deb 
ataladi. 
   Bugungi kunda psixologiya to`g`risidagina emas, balki uning sohalari 
bo`yicha ham boy ilmiy materiallar to`plangan. Jahon psixologiya fani tajribasidan 
mana bunday sohalar mustaqil tadqiqot predmetiga ega ekanligi haqida ishonchli 
dalillar mavjuddir: mehnat psixologiyasi (injenerlik psixologiyasi, aviatsiya 
psixologiyasi, kosmik psixologiyasi), pedagogik psixologiya (ta’lim 
psixologiyasi, tarbiya psixologiyasi, oliy maktab psixologiyasi, maxsus 
psixologiya, iste’dod psixologiyasi) tibbiyot psixologiyasi (psixoterapiya, 
psixogigiena, psixofarmokologiya, patopsixologiya), yuridik psixologiya (mehnat 
tuzatish, sud psixologiyasi, sud psixologik ekspertizasi) harbiy psixologiya, 
savdo va reklama psixologiyasi, sport psixologiyasi, yosh psixologiyasi, qiyosiy 
psixologiya, psixofiziologiya, eksperimental va amaliy psixologiya kabilar. 
      
Psixologiya predmet quyidagilarni qamrab olishi zarur: 
1)
 
psixologik bilish jarayonlari (sezgi. idrok, xotira va hokazo) 
2)
 
psixikaning shakllari (faoliyat, xulq, muomala), 
3)
 
psixikanppg holatlari (kayfiyat, xayolparishonlnk kabilar), 
4)
 
psixikaning hodisalari, 
5)
 
psixikaning xislatlari, fazilatlari, sifatlari, xossalari, 
6)
 
psixikaning qonuniyatlari, 
7)
 
psixikaning mexanizmlari, 
8)
 
psixik sharoit, muhit, vaziyat, 
9)
 
o`zaro sababiy bog`lanishlar, 
10)tadqiqot metodlari, vositalari, materiallari, printsiplari  
            va hakazo. 
   Insoniyatning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti davomida qadimgi odamlar tabiiy 
hamda ijtimoiy ehtiyojlaridan kelib chiqkan holda ibtidoiy jamoa a’zolarining 
psixologik xususiyatlarini aniqlash, ulardan shaxslararo munosabatlarda oqilona 
foydalanish, o`zining xatti-harakati, shaxsiy faoliyati va muomalaga kirishishida 
ularni hisobga olishga intilib yashab kelganlar. Ko`p ming yillik ijtimoiy hayot 
tajribalariga asoslangan ravishda odamlar shaxsning individual  xususiyatlarini 
jon bilan bog`lashga va uning ta’siri bilan izohlashga harakat qilishgan. Qadimgi 
odamlarning tasavvurlariga qaraganda, inson tanasida jon joylashgan bo`lib, u 
shaxsga oid xususiyatlar, xislatlarni vujudga keltirish imkoniyatiga ega emish. 
Ijtimoiy xalqlariing tasavvurlarida rux insonning tanasi bilan uzviy bog`liq holda 
xukm suradi, go`yoki yashaydi. Shuning uchun ijtimoiy hodisalar, hatto ong, 
shuningdek, real voqeliklar (o`lim, uyqu, bexush bo`lish, betoblik) kabilarni sodda 
tarzdagi moddiylik nuqtai nazaridan talqin qilishga uringanlar. Sodda tafakkur 
shakllari bilan qurollangan qadimgi odamlar atrof-muhit to`g`risidagi rang-baraig 
holatlar, hodisalar mohiyatini ilmiy jihatdan dalillash imkoniyatiga ega 
bo`lmaganligi sababli idrok qilingan narsani uning haqiqiy mohiyati tarzida aks 
ettirishgan.  
    Ularning tasavvurlarida quyidagicha talqinlar keng o`rin egallagan: 
 
10

---

 1)    o`lim-uyquniig bir turi, lekin ruh ba’zi bir sabablarga ko`ra tanaga 
qaytib kelmaydi; 
2)
 
tush ko`rish-uyqudagi tanani tark etib yurgan harakatdagi ruhning 
taassurotidir; 
3)
 
ruh-insonning aynan o`zidir; 
4)
 
ruhning ehtiyojlari, turmush sharoitlari tirik odamnikidan tafovutlanmaydi; 
 5) marhumlarning ruhlari muayyan mashg`ulotlar tizimiga, ijtimoiy qonun-
qoidalarga rioya qiluvchi hamjamiyatni yaratar emish; 
6)
 
tirik insonlar bilan marhumlarning ruhi bir-biriga bog`liq bo`lib, moddiy 
jihatdan o`zaro aloqadordirlar. 
 Jumladan Aflotun (eramizdan avvalgi 428/27 -347 yillar) joniing tarkibiy 
kismlari to`g`risidagi tushunchani psixologiyaga olib kiradi: a) aql-idrok, 
b)jasorat, v)orzu-istak kabilardan iborat bo`lib, ular bosh, ko`krak, qorin 
bo`shlig`iga joylashgandir. Aflotun psixologiyada dualizm  ta’limotini ruhiy 
olamni, tana bilan psixikani ikkita mustaqil narsa deb izohlaydi. 
Arastuning (eramizdan oldingi 384-322 yillar) ta’kidlashicha, jon qismlarga 
bo`linmaydi, lekin u faoliyatning oziqlanish, his etish, harakatga keltirish, aql, 
idrok kabi turlarga oid qobiliyatlarda ro`yobga chiqadi. Uning mulohazasicha, 
sezgi bilishning dastlabki qobiliyati, u tasavvur shaklida iz koldirishi mumkin. 
  Qadimgi dunyoning keyingi rivojlanishi pallalarida psixologik g`oyalar 
mukamallashib, unga oid tayanch tushunchalar vujudga kela boshladi, hatto ruh 
hozirgi zamon psixikasi kabi qo`llanish ko`lami kengaydi. 
 Psixika kategoriyasining negizida idrok va tafakkurdan tashqari ong 
tushunchasi yuzaga keldi.  
Jumladan, frantsuz olimi Dekart tomonidan xulq-atvorning reflektor  tabiatga 
ega ekanligini kashf etilishi, ayniqsa refleks  organizmnmng tashqi ta’sirga 
konuniy ravishdagi javob reaktsiyasi sifatida talqin qilinish, asab-mushak 
faoliyatini ob’ektiv tarzda bilish vositasiga aylandi, sezish, assotsiatsiya, ehtiros 
yuzaga kelishini izohlashga imkon yaratildi 
Psixologiya fanniing ilmiy asosga qurilishida ingliz olimi Gobbs ruhni mutlaqo 
rad etib, mexanik harakatni yagona voqelik deb tan olib, uniig qonuniyatlari 
psixologiyaning ham qonuniyatlari ekanligini ta’kidladi. Niderlandiyalik olim 
Spinoza ongni katta ko`lamga ega materiyadan sira qolishmaydigan voqelik, ya’ni 
yaqqol narsa deb tushuntirdi, shu jumladan, psixik hodisalarning ob’ektiv 
sabablari bilan belgilanishi haqidagi ta’limotni  ilgari  suradi. 
    
Psixologiya fanining eksperimental, psixoanalitik, bixevioristik, 
empirik, epifenomenalistik, geshtal
ь
t, assotsiativ, vyurtsburg, psixogenetik, 
reduktsioiizm, soliptsizm, gumanistik, biogenetik, sotsiogenetik kabi yo`nalishlari 
tomonidan to`plangan ma’lumotlar hozirgi zamon psixologiyasini vujudga keltirdi. 
Xuddi shu yo`nalishlarning rang-barang metodikalari, metodlari umumiy 
psixologiya fanining predmetini va uning tadqiqoti printsiplarini aniqlab berdi. 
 Psixikaning reflektor xususiyati to`g`risida mulohaza yuritilganda rus olimi I. 
M.Sechenovning «Bosh miya reflekslari» nomli asarida fikr bildirishicha, «ong 
va ongsiz hayotning barcha harakatlari ro`y berish usuliga ko`ra reflekslardan 
iboratdir». Psixik hodisa sifatida ongning harakati tanasiz ruxning xususiyatiga 
 
11

---

emas, balki vujudga kelish usuliga, binoan refleksga o`xshash xislatga ega bo`lgan 
jarayondir. Psixik hodisa insonning shaxsiy g`oyalarini, hissiy kechinmalarini, 
sezgi va 
idrok 
jarayonlarini o`zi kuzatish jarayonida aks etuvchi voqelikdangina 
iborat emas. Balki u refleks singari tashqi qo`zg`atuvchilarning ta’sirini va unga 
javoban bildiriladigan harakat reaktsiyasini ham o`zida mujassamlashtiradi. 
Psixologiyada tan olib kelinayotgan isixik jarayonlar ongning ichida tug`iladi va 
uning ichida yakunlanadi, degan g`oya I. M. Sechenov tomonidan inkor 
qilinadi.  
 I.M. Sechenovning fikricha, psixik hodisa yaxlit reflektor harakat tufayli 
yuzaga keluvchi va uning mahsuli bo`lishi bilan birga vujudga kelmagan, lekin 
ta’sir o`tkazish ehtimoli mavjud kutilmadan boxabar qiluvchi omil funktsiyasini 
bajaradi. Psixik jarayonlar organizmda signal va boshqaruv  funktsiyasini ijro 
etib, o`zgaruvchan shart-sharoitlarga harakatni moslashtiradi. Psixik jarayon 
miyaning bo`lmalari ya
ь
ni tarkibiy qismlari funktsiyasi tariqasida tashqi olam 
to`g`risidagi axborot faoliyatini idora qiluvchi hisoblanadi. Shunday qilib, psixik 
hodisalar deganda miyaning  tashqi va ichki ta’sirlarga javobini tushunmoq 
kerak.  
 Shuni ta’kidlab o`tish joizki, I. M Sechenov psixikaning reflektorligi va 
faoliyatning psixik jixatdan boshqarilishi ta’limotini xaspo`shlab berdi. Bu ilg`or 
g`oya muhim ta’limot, nazariya rus olimi I.P.Pavlov ham odamlarning, ham 
hayvonlarning tashqi muhit bilan o`zaro harakati miya bilan boshqarilishi 
qonuniyatini ochib,  mazkur qonuniyatlarga taalluqli birinchi va ikkinchi 
signallar tizimi to`g`risidagi ta’limotni ilgari  surdi. 
Tevarak-atrof muhitidagi narsa va hodisalarning ko`rinishi, eshitilishi, yengil 
yoki og`irligi, qattiq yoki yumshoqligi kabilar hayvonlar uchun shartsiz 
qo`zg`atuvchi keyinchalik, ular shartli refleksga aylanishi mumkin. Binobarin, 
ularning psixik faoliyati birinchi signallar sistemasi bosqichida amalga oshadi va 
unga uzluksiz ravishda amal kiladi. Inson faoliyati va xulk-atvori uchun ham 
birinchi signal sistemasiniig signallari ya
ь
ni tasavvurlar,  obrazlar ularni 
boshqarishi, yo`naltirishi, muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, yo`l, ko`cha 
qoidalari, xavf-xatar belgilari shaxs uchun muhim rol
ь
 o`ynaydi. Insonniig xulq-
atvorini signal qo`zg`atuvchilar mexanik ravishda boshqarmaydi, balki mazkur 
qo`zg`atuvchilarning miyaga o`rnashib qolgan timsollari, ya’ni signallari 
boshqarib turadi. Muayyan timsolga ega bo`lgan timsollar narsa va hodisalar 
to`g`risida signal jo`natadi, buning natijasida insonning xatti-harakatini boshqarib 
turadi. 
Odamlarda hayvonlardan farqli o`laroq, birinchi signallar sistemasi bilai bir 
qatorda ikkinchi signallar sistemasi ham mavjuddir. Ikkinchi signallar 
sistemasining signallari odamlar tomonidan talaffuz etilgan va so`zlardan tashkil 
topadi.  Agar  so`zning ma’nosi shaxsga tanish bo`lsa, u holda uning xulq-atvorini 
boshqara oladi, tabiiy yoki ijtimoiy muhitga moslashuvini ta’minlashga yordam 
ko`rsatadi. Agarda so`zning ma’nosi notanish bo`lsa, u odamga faqat birinchi 
signallar sistemasining signallari tarzida ta’sir o`tkazadi  va shaxs uchun  
ahamiyatsiz narsaga aylanib qoladi. Yuqoridagi mulohazalardan kelib chikqan 
holda psixika ob’ektiv borliqning sub’ektiv obrazining voqelik tarzida miyada 
 
12

---

aks etishi deb baholash mumkin. 
 Psixik aks ettirish  sust narsa emas, balki u xatti-harakat, ta’sir, o`zaro ta’sir 
kabilarni tanlash bilan bevosita aloqador shaxs faoliyatining muhim jabhasi 
sanaladi. 
 Hozirgi zamon psixologiyasida faoliyat, jarayon va xulk-atvorninng faol 
boshqarilishi teskari aloqa apparatining ishlashini taqozo etadi. Teskari aloqa 
tushunchasi kibernetika, fiziologiya, psixologiya fanlarida keng ko`lamda 
qo`llanilib kelinmokda. Teskari aloqa psixologiya bilan fiziologiya fanlarida har 
bir javob harakati hal qilinayotgan vazifa ya
ь
ni muammo miyada baholanilishi 
tushuniladi. P.K.Anoxin nuqtai nazaricha, organizmda muayyan tsikl bilan ish 
bajaruvchi yaxlit sistema mavjud. Mazkur sistemada markazdan javob 
harakatiga buyruq berilishining birorta ham lahzasi teskari yo`nalishda 
harakatning natijasi haqida zudlik bilan axborot ya
ь
ni teskari aloqa 
yuborilmaguncha tugallanmaydi. Teskari aloqa apparati  yordami bilan 
organizm o`z xarakatining natijasini obraz  bilan taqkoslab ko`radi. 
A.N.Bernshteyn talqinicha, natijaga nisbatan obraz oldinroq paydo bo`ladi, 
voqelikning o`ziga xos modeli tarzida uning yuz berishi to`g`risida oldindan  
axborot, ma’lumot beradi. 
Yuqorida yuritilgan mulohazalardan kelib chiqkan holda psixologiya faniga 
ta’rif berish mumkin. Psixologiya-voqelikning miyada obraz tarzida yuzaga 
keltiruvchi psixik omillar, jarayonlar, holatlar, qonuniyatlar, xossalar,  fazilatlar, 
mexanizmlar to`g`risidagi fandir. Insonning shaxsiy xususiyatga ega bo`lgan xulk-
atvori va faoliyati vokelikning miyadagi obrazlar yordami bilan boshqarilib 
turadi.       
 Psixikaninng moddiy asoslari to`g`risida fikr yuritilganda, eng avvalo, u 
miyaning xususiyatidir. Organizmning psixik faoliyati tananing ko`p miqdordagi 
a’zolarining yordami bilan ishga tushadi. A’zolarning ba’zi birlari ta’sirotlarni 
qabul qilsa, boshqalari ularni signallarga aylantiradi va xatti-harakatlarning 
amalga oshishini nazorat qiladi.  
 Organik olamning mikroorganizmdan to insonga qadar bir necha o`n million 
yil davom etgan evolyutsiyasi davomida xatti-harakatlarning, xulq-atvorning 
fiziologik mexanizmlari uzluksiz ravishda murakkablashib, tabaqalanib, buning 
oqibatida organizm muhitning o`zgarishlariga tez reaktsiya qiluvchan, 
moslashuvchan xususiyat kasb etib borgan. 
 Jumladan, nerv sistemasining asosiy unsurlari nerv hujayralari  hisoblanib, 
ularning funktsiyasi ko`zg`atishdir. Neyron hujayra tanachasidan, dendritdan, 
aksondan tashkil topadi. Markaziy nerv sistemasi bosh miya va orqa miyadan 
iborat.Hozirgi zamon fanining ko`rsatishicha, orqa miya va miya naychasi 
reflektor faoliyatining tug`ma ya
ь
ni hisoblangan shakllarni amalga oshiradi, katta 
yarmm sharlarning qobig`i esa hayotda orttirilgan, psixika yordami bilan 
boshqariladigan xulk-atvor shakllarining organi sanalanadi. 
Odamning psixik hayotida katta yarim sharlar qobig`i sirtining peshona 
kismlari alohida rol
ь
 o`ynandi. Psixik funktsiyalar muayyan tarzda chap va o`ng 
yarim sharlar o`rtasida taqsimlanishi chuqur o`rganilgan. Ma’lumki, psixikaning 
mazmuni tirik mavjudod o`zaro munosabatda bo`ladigan tashqi olam bilan 
 
13

---

belgilanadi. Shuning uchun tashqi olam inson miyasi uchun shunchaki oddiy 
biologik muhit emas, balki odamlar tomonidan ularning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot 
davomida yaratilgan hodisalar olami hamdir. Psixologiya fanini muayyan 
soxalarga bo`lishda aniq, yaqqol faoliyatining psixologik tomoni, insonning 
jamiyatga nisbatan psixologik munosabati, taraqqiyotining psixologik jabhasi 
asos qilib olingan. Quyida psixologiya sohalarining tavsifiga qisqacha to`xtalib 
o`tamiz.