Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги

ZAMONAVIY RADIO TIZIMLARINING XALAQITBARDOSHLIGINI 
BAHOLASH
X.X. Shoyusupova (katta o‘qituvchi, Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU) 
U.Sh. Sabirova (katta o‘qituvchi, Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU) 
Zamonaviy radio tizimlarining xalaqitlardan himoyalanish o‘z ichiga ikki 
tadbirni: axborot signalini yashirin uzatilish va axborot signalini unga turli 
xalaqitlar ta’sir etganda xalaqitbardoshlik bilan qabul qilishni qamrab oladi. Bu 
hamma radio electron vositalar uchun taalluqli bo‘lgan talablar har bir tahlil 
qilinayotgan radio tizimlar (RT) uchun ham o‘rinli hisoblanadi. Axborotnni yashi-
rin uzatish uchun bir qator tashkiliy va texnik talablarni bajarish talab qilinadi. 
radio tizimlarning xalaqitbardoshligi ularning xalaqitlarning salbiy ta’siriga 
qarshilik ko‘rsatish qobiliyatini baholaydi va bir qator o‘ziga xos sabablarga 
bog‘liq. Ko‘p hollarda radio tizimlarning xalaqitbardoshligini aniqlashda ularning 
kirishida xalaqitlarning paydo bo‘lish sabablari e’tiborga olinmaydi.Bunda xalaqit-
bardoshlik turli tasodifiy sabablarga bog‘liq deb hisoblanadi va radio tizimlarning 
o‘z vazifasini bajara olmasligi ehtimolligi bilan baholanadi. Bu ehtimollik hamma 
vaqt radio qabul qilgich kirishidagi signal-xalaqit nisbatiga bog‘liq ravishda 
uzluksiz o‘zgaruvchi funksiya bo‘ladi. Shuning uchun radio tizimning xalaqitbar-
doshligini baholashda uning radio qabul qilgich kirishidagi signal-xalaqit nisbati-
ning qandaydir chegaraviy qiymatini baholash yetarli hisoblanadi. Radio tizimning 
xalaqitbardoshligi va uning natijasida xalaqitlardan himoyalanganligi bir qator 
ko‘rsatkichlarga bog‘liq, bular: xalaqit va axborot signali turiga, xalaqitlarning 
faolligiga, radio qabul qilgich sining tuzilishi tarkibiga va unda signallarga ishlov 
berish usuliga, antennaning yo‘naltirilganlik diagrammasi shakliga, radio qabul 
qilgich da xalaqitlar bilan kurashish usuliga va h.k.larga bog‘liq. Yuqorida keltiril-
gan texnik ko‘rsatkichlarning hammasi va alohida har birining xalaqitbardoshlikka 
ta’sirini tahlil qilish va e’tiborga olish kerak.
Axborot signali va xalaqitlarning energetik ko‘rsatkichlarining xalaqitbar-
doshlikka ta’sirini ko‘rib chiqamiz. Axborot signali v xalaqitning bu ko‘rsatkich-
lari ular bir-biridan shakli bo‘yicha farqlanadigan bo‘lsa va radio qabul qilgich 
ning tuzilish tarkibi axborot signalini unga fluktuasion xalaqit ta’sir etgan holati 

---

139 
uchun yetarli va to‘liq hisoblanadi. Bunday moslashish real sharoitlarda hamma 
vaqt bajarilishi mumkin. Radio tizimlarning energetik xarakteristikalari va xalaqit-
bardoshlik ko‘rsatkichlarini tahlil qilish bir qator foydali qonuniyatlarni aniqlash 
va radio tizimda foydalaniladigan axborot signallariga talablarni shakllan-tirish 
imkoniyatini yaratadi, bu talablarni bajarish o‘z navbatida radio tizimning xalaqit-
bardoshligini oshiradi.
Ma’lumki, optimal qabullash qurilmasi chiqishidagi signal-shovqin maksimal 
qiymati axborot signalining shakliga bog‘liq bo‘lmay, quyidagicha aniqlanadi: 
𝑞 =
𝑄
𝑁
𝑠ℎ
, (1) 
bunda, 
𝑄 = 𝑃
𝑠
𝑇
𝑠
– signal energiyasi, 
𝑃
𝑠
– signalning 
𝑇
𝑠
vaqt davomidagi o‘rtacha 
quvvati. 
Axborot signali faqat qabullash qurilmasining ichki shovqini va tashqi 
fluktuasion xalaqitlari ta’sirida bo‘lib, turli shakldagi axborot signallari bilan 
moslashgan radio qabul qilgich sining xalaqitbardoshligi bir xil bo‘ladi. Agar 
xalaqit tashqi manba tomonidan maxsus shakllantirilsa va u o‘z tarkibi bilan 
normal taqsimot qonuniga bo‘ysunuvchi fluktuasion xalaqitdan farq qilsa, u holda 
𝑄 ni signal va xalaqitlar quvvati nisati ko‘rinishida ifodalash qulay hisoblanadi. 
Agar qabullash qurilmasi polosasi 
∆𝑓 da xalaqit spektri quvvat zichligi bir xil 𝑁
𝑥
ga teng bo‘lsa, u holda
𝑞 =
𝑄
𝑁
𝑥
=
𝑃
𝑠
𝑇
𝑠
𝑁
𝑥
∆𝑓
∆𝑓
=
𝑃
𝑠
𝑃
𝑥
∆𝑓𝑇
𝑠
, (2) 
bunda, 
𝑃
𝑥
= 𝑁
𝑥
∆𝑓 – axborot signali spektriga mos keladigan xalaqit quvvati. 
(2) ifoda radio qabul qilgich ga axborot signali bilan birga quvvati 
𝑃
𝑥
ga teng
tor polosali xalaqit ta’sir qilganda ham o‘rinli bo‘ladi. Agar optimal radio qabul 
qilgichning korrelyator tarkibida tuzilgan deb hisoblasak, tor polosali xalaqitning 
spektri radio qabul qilgich signal chastotalarini o‘tkazish polosasi 
∆𝑓 gacha 
kengayadi. Agar radio qabul qilgich kirishiga tor va keng polosali xalaqitlar 
birgalikda ta’sir qilsa, u holda
𝑞 =
𝑃
𝑐
𝑃
𝑘𝑥
+ 𝑃
𝑡𝑥
∆𝑓𝑇
𝑠
, (3) 
bunda, 
𝑃
𝑘𝑥
va 
𝑃
𝑡𝑥
– mos ravishda keng polosali va tor polosali xalaqitlar quvvati. 
Imitatsiya xalaqiti axborot shakliga o‘xshash bo‘lgan maxsus shakllantirilgan 
xalaqit bo‘lib, axborot signalini qabullashga moslashtirilgan radio qabul qilgich 
chiqishida katta quvvatli signal hosil qiladi. Radio qabul qilgichning imitatsiya 
xalaqiti ta’sir etgan ish holatidagi chiqish signali quvvati axborot signali va imita-
tsiya xalaqiti orasidagi o‘zaro korrelyatsiya koeffisientiga proporsional bo‘ladi. 
Axborot uzatish radio tizimini energetik bosishi (podavlenie) signal-xalaqit 
chegaraviy qiymati va radio tizimning axborot signalini talab darajasidagi xalaqit-
bardoshlik bilan ishlashi ehtimolligi chegaraviy qiymatini quyidagi tengsizlik 
orqali aniqlash mumkin: 

---

140 
bunda
, 
𝛼 (
𝑄
𝑁
𝑥
)
𝑚𝑖𝑛
– signal-xalaqit nisbatining chegaraviy qiymati bo‘lib, ushbu shart 
bajarilganda radio tizim talab darajasidagi sifat bilan ishlaydi; 
𝛼 ≥ 1 – qabul 
qilingan signalga real radioliniyada ishlov berishdagi yo‘qotishlarning ideal 
sharoitga unga ishlov berishdagiga nisbatini ko‘rsatuvchi koeffisient. 
Radio qabul qilgich qurilmasining chiqishidagi xalaqit spektrini quyidagi 
ifoda orqali aniqlash mumkin: 
𝑁
𝑥
=
𝑃
𝑢 𝑥
∙ 𝐺
𝑢 𝑥
∙ 𝐺
𝑞 𝑥
4𝜋𝑅
2
∆𝑓𝐿
𝑥
, (5) 
bunda, 
𝑃
𝑢 𝑥
– xalaqit manbai radiouzatkichi chiqish quvvati; 
𝐺
𝑢 𝑥
va 
𝐺
𝑞 𝑥
– xalaqit 
radio uzatkichi uzatish antennasi va radio tizim qabullash qurilmasi antenna-
larining bir-biriga yo‘naltirilgan holatlaridagi kuchaytirish koeffisientlari; 
𝐿
𝑥
– 
xalaqit quvvatining uzatish antennasidan qabullash antennasigacha bo‘lgan 
masofani o‘tishi natijasida so‘nishi koeffisienti. 
Radio tizimning qabullash qurilmasi chiqishidagi foydali axborot signali 
quvvati quyidagicha aniqlanadi: 
𝑃
𝑠
=
𝑃
𝑢 𝑠
∙ 𝐺
𝑢 𝑠
∙ 𝐺
𝑞
4𝜋𝑅
2
𝐿
𝑠
. (6) 
(3) va (6) ifodalarni e’tiboga olib (2) xalaqitbardoshlikni ta’minlashni 
quyidagicha ifodalash mumkin: 
bu ifodada, 
𝑃
𝑢 𝑠
, 𝐺
𝑢 𝑠
-axborot signali radiouzatkichi chiqish quvvati va uzatish 
antennasi kuchaytirish koeffisienti; 
𝐺
𝑞 𝑠
va 
𝐺
𝑞 𝑥
-qabullash antennasining axborot 
signali va xalaqitlarni qabullash tomonlarga mos keluvchi kuchaytirish koeffisient-
lari; 
𝑃
𝑢 𝑥
, 𝐺
𝑢 𝑥
– xalaqit signali radiouzatkichi chiqish quvvati va uzatish antennasi 
kuchaytirish koeffisienti
;
𝐿
𝑥
/𝐿
𝑠
radiotrassada xalaqit quvvatining nisbiy yo‘qotilishi; 
𝛼 (
𝑄
𝑁
𝑥
)
𝑚𝑖𝑛
signal-xalaqit nisbatining kritik (chegaraviy) nisbati; 
∆𝑓𝑇
𝑠
= 𝐵
𝑠
axborot 
signali bazasi.
(7) ifodadagi 
∆𝑓𝑇
𝑠
= 𝐵
𝑠
– axborot signali bazasi signalning tarkibiga va 
modulyatsiya turiga bog‘liq bo‘lib, radio tizimning axborot signalini uzatish 
xalaqitbardoshligini oshirish uchun bazasi katta signallardan foydalanish kerak 
bo‘lib, ularni maxsus xususiyatlar bilan ta’minlash natijasida qarshi tomon bunday 
signalni imitatsiya qilishini qiyinlashtirish kerak. Bu ikki talablarni amalga oshirish 
uchun radio tizimlarda kodlangan signallardan foydalanish kerak.