O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

3.  Foraminiferalar  -  Foraminifera  turkumi.  Foraminiferalar  turkumiga  dengiz  va 
okeanlarda  hayot  kechiruvchi  mingdan  ko‘  proq  sarkodalilar  kiradi  (4-rasm).  Ayrim  vakillari 
O‘rta  Osiyoning  sho‘  rlangan  yer  osti  va  quduq  suvlarida  ham  uchraydi.  Foraminiferalar 
dengizlarda  har  xil  chuqurlikda,  qirg‘oqning  litoral  zonasidan  boshlab  eng  chuqur  abissal 
qismigacha  tarqalgan.  Lekin  asosiy  ko‘pchilik  turlari  200-300  metr  chuqurlikda  yashab  bentos 
tarkibiga kiradi. Ayrim vakillari (masalan, globigerina- Globigerina) planktonda hayot kechiradi. 
Tuzilishi.  Foraminiferalarning  sitoplazmatik  tanasi  turli  shakldagi  kremniy  (qum) 
zarralaridan  va  ohaktosh  (CaC0
3
)dan  tarkib  topgan  chig‘anoq  ichida  joylashgan.  Dengiz  tubida 
yashovchi  foraminiferalar  chig‘anog‘i  sirti  silliq  bo‘ladi.  Plankton  tarkibiga  kiradigan 
globigerinalar  chig‘anog‘i  sirtida  esa  chig‘anoq  sathini  kengaytiradigan  va  shu  orqali  suvda 
qalqib turishga yordam beradigan radial joylashgan juda ko‘p ninachalar bo‘ladi. 
Ohak  skeletli  foraminiferalarning  ko‘pchilik  turlari  chig‘anog‘i  ko‘p  kamerali  bo‘ladi. 
Chig‘anoq  ichki  bo‘shlig‘i  to‘siqlar  orqali  bir  necha,  ba‘zan  yuzlab  alohida  kameralarga  bo‘ 
lingan.  Foraminiferalar  sitoplazmasi  to‘siqlar  orasidagi  teshiklar  orqali  tutashgan.  Chig‘anoq 
sirtidagi  mayda  teshikchalar-  poralar  va  chig‘anoq  og‘izchalari  orqali  sitoplazmatik  ipchalar  - 
rizopodiylar  chiqib  turadi.  Ipchalarga  mayda  oziq  zarralari,  xususan,  bir  hujayrali  suv  o‘tlarini 
yopishib qoladi. Mayda oziq zarralari chig‘anoq og‘izchasi orqali sitoplazmaga o‘tadi. Yirikroq 
zarralar chig‘anoqlan tashqarida fagotsitoz usulida hazm bo‘ladi. 
Ko’  payishi.  Foraminiferalarning  ko‘pchilik  turlari  murakkab  siklda  jinssiz  va  jinsiy 
nasllarining  almashinuvi  orqali  ko‘payadi.  Ko‘p  kamerali  elfidiumning  jinssiz  ko‘payishi 
yadrosining  bir  necha  marta  ketma-ket  bo‘linishi  bilan  boshlanadi.  Yadrosi  bir  necha  o‘ntadan 
yuzgacha  bo‘laklarga  ajraladi.  Yadro  bo‘laklari  sitoplazma  bilan  o‘ralib,  amyobasimon  yosh 
individlarni hosil qiladi. Yosh individlar chig‘anoqdan chiqqandan so‘ ng bir kamerali dastlabki 
embrional  chig‘anoq  hosil  qiladi.  Shunday  keyin  chig‘anoq  og‘izchasidan  bir  oz  sitoplazma 
ajralib  chiqib,  yangi  chig‘anoq  kameralari  paydo  bo‘ladi.  Ana  shu  yo‘l  bilan  ko‘p  kamerali 
chig‘anoqli jinssiz nasl hosil  bo‘ ladi. Ko‘p marta bo‘linish tufayli bitta organizmdan birdaniga 
bir necha individlarning hosil bo‘lishi shizogoniya deyiladi
3
. 
Ahamiyati.  Foraminiferalar qadimgi  kembriy davrida juda  keng tarqalgan.  Million  yillar 
davomida  ular  chig‘anog‘i  dengiz  tubiga  cho‘  kib,  juda  qalin  cho‘  kma  jinslarni  hosil  qilgan. 
Geologik  jarayonlar  tufayli  qadimgi  dengizlar  o‘rnida  pasttekislik  va  tog‘lar  hosil  bo‘lgan.  Yer 
yuzining  juda  ko‘p  qismi,  shu  jumladan,  O‘rta  Osiyo  hududi  ham  qadimgi  dengizlar  tubidan 
iborat.  Ohaktoshlar  ham  foraminiferalar,  asosan,  qazilma  holda  uchraydigan  nummulitlar 
chig‘anog‘idan iborat. Misrning balandligi 150 m gacha bo‘lgan mashxur piramidalari, Moskva, 
Sevastopol,  Rim,  Vena,  Toshkent  va  boshqa  shaharlardagi  qadimiy  binolar  ohaktoshlardan 
                                                           
3