'hujayra biologiyasi I. A. Abdulov

15-rasm.  Xloroplast ontogenezi
Leykoplastlar  (/e«A»s-“rangsiz”,  plaslos-“shak\”)  xloroplastlar- 
dan  lamilyar  tizimining  sust  rivojlanganligi  bilan  farq  qiladi  va  bu
81

---

jihatdan  proplastidalarga  o ‘xshaydi.  Lekin  y o ru giikda  bular  ham 
tilakoidlar  sistemasi  rivojlanib  yashil  rangga  kiradi.  Xloroplastlarda 
assimilyatsiya  jarayonida  hosil  b o ig a n   tranzit  (vaqtinchalik)  krax- 
mal  to ‘plansa,  leykoplastlarda zahira  kraxmali  hosil  buladi.  Masalan, 
urug‘  endospermi,  tugunaklarda  kraxmalning  to‘planishi  amiloplast- 
laming  rivojlanishiga olib  keladi.
Plastidaning  yana  bir  turi  karotinoid  (carota-“sabzi”,  eidos- 
“shakllanish”)  pigmentlariga  ega  b o ig a n   xromoplastlar-  xloroplast- 
lardan va  kam  hollarda  leykoplastlardan  (sabzi  ildizi)  hosil  b o iad i.
Xloroplastlarning  o'zgarish  jarayonini  gultojibarglar  rivojlanishi 
yoki  mevalaming  yetilishi  jarayonida  k o iish   mumkin.  Xloroplast 
membranasi yemirilib xlorofill va  kraxmal yo‘qoladi.  Lamellalaming 
yemirilishi  natijasida  yog‘  tomchilari  ajraladi,  ularda  karotinoidlar 
yaxshi  eriydi.  Shunday  qilib,  xromoplastlar  -  degeneratsiyaga  uchra- 
gan  xloroplastlardir.
Mitoxondriyalarda  boigani  singari  xloroplastlar  ham  o ‘z  oqsil 
sintezlovchi tizimiga ega b o iib , u hujayra oqsil sintezlovchi tizimdan 
farq  qiladi.  Bu  esa  xloroplastlarning  avtonom  tuzilmalar  ekanligidan 
dalolat beradi va xloroplastlarning kelib chiqishi  simbiotik xarakterga 
ega ekanligi  haqidagi  g ‘oyani  paydo  b o iish ig a olib keladi.  Bu  g'oya 
XIX  asr  oxiri  XX  asr  boshida  paydo  b o ig a n   b o iib ,  unga  asosan 
xloroplastlar  geterotroflar  va  prokariot  b o ig a n   yashil  suvo‘ti  hujay­
ralarining  qo‘shilishi  natijasida  hosil  bo ig an .  Uning  isboti  b o iib  
ko‘k  yashil  suvo‘tlari  va xloroplastlar  tuzilishidagi  o ‘xshashliklar va 
fotosintez  qilish  qobiliyati  xizmat  qiladi.
Qiziqarlisi shundaki, sichqon embrioni hujayralariga xloroplastlar 
kiritilganda ular  100  soat davomida faol  qolganlar va 24  soat davom- 
ida b o iin ish  xususiyatiga ega b oig an lar lekin, keyin ularning faolligi 
pasayib  nobud  boiganlar.
Xloroplastlardagi  bir  qator  oqsillar,  fermentlar  xlorofill,  karoti­
noidlar lipid va kraxmalning sintezi yadroning genetik nazorati ostida 
b o iad i.  Bu  esa  xloroplastlarning  avtonomligi  nisbiyligini  isbotlaydi.
Simbioz  nazariyasiga  asosan  eukariot  hujayralar  evolyutsion ja- 
rayonda  boshqa  hujayralar  bilan  simbiozlashgan.  Birinchi  bosqichda 
anaerob  geterotrof bakteriyalar bilan aerob bakteriya qo‘shilib  mitox­
ondriya hosil b oigan. Unda parallel ravishda genofor membrana bilan 
ajratilib  (o‘ralib) yadro hosil b o ig an  va eukariot hujayra rivojlangan.
82

---

Birlamchi  eukariot  hujayra  bilan  yashil  suvo‘tining  qo‘shilishidan 
plastidali  organizm  rivojlangan.