'hujayra biologiyasi I. A. Abdulov

1.2-rasm.  HeLa  hujayralar -  uzoq  vaql  kulturada  saqlangan  va  kali ham 
foydalanish  nmmkin  bo'lgan  birinchi  odam  hujayralari dir.  Undan farqti 
ravishda  normal hujayralam ing kulturada yashash  vaqti cheklangan.  Ushbu 
saratonHeLa  hujayralari  noaniq  ravishda sharoit qulay  bo'lganda  o'sish  va 
bo'lina  olish  xususiyatiga  ega.
Chunki  ular  tanadagi  boshqa  hujayralarga  qaraganda,  o'rganish 
uchun  juda  qulay  hisoblanadi.  Buhujayralartanadantashqaridao‘sti 
riladi.  Shuningdek,  hujayravamolekulyarbiologiyaningmuhimquro- 
ligaaylangan.  Aslini  olganda,  ushbu  kitobdagi  muhokama  qilinayo- 
tgan  m a’lumotlar  hujayrani  laboratoriya  sharoitida  o ‘stirish  usullari- 
dan  foydalangan  holda  olindi.
Biz  hujayra  borasidagi  tadqiqotlarimizni  bir  nechta  hujayralam­
ing  asosiy  xususiyatlarini  o ‘rgangan  holda  boshlaymiz.
Hujayralar juda  murakkab  tuzilma  va  bir  butun tizimdir1 
Mujassamlik  bu  biz  ko‘p  duch  keladigan,  ammo  izohlash  qiyin 
bo‘lgan  xususiyat. Ayni  paytda mujassamlik atamasini  mustahkamlik 
va tartib  deb  o ‘ylashimiz  lozim.  Murakkabroq  tuzilmalar,  ko‘p  sonli 
qismlar  ularning  to ‘g ‘ri  joylarida  boMishlari  shart.  Tabiatan  xato-
1  Gerald Karp.  Cell  and  Molecular Biology.  USA,  2013,  «Wiley».  68-72p.
16

---

liklargachi  damsizroq  va  qismlar  bilan  o ‘zaro  aloqador.  Shuningdek, 
boshqariluvchan  yoki  tizimni  saqlab  qolish  uchun  nazorat  qilinishi 
shart  bo‘lgan.
Hujayralar  faolligi  sezilarli  darajada  aniq  bo‘la  oladi.  DNKning 
ko‘payishi,  bunda xatoliklar har  o ‘n million nukleotidga  bitta to ‘g ‘ri 
keladi  va ko‘p  hollarda  tezlik  bilan  DNKni  ta’mirlovchi  mexanizm- 
Iar  yordamida  nuqson  bartaraf  etiladi.  Kitobning  ushbu  qismida 
hayotning  kompleksligiga  uning  turli  darajalarida  e ’tibor  qarat- 
amiz.  Kichik  o ‘lchamlik  molekulalarda  giatom  tuzilishi  xususida 
bahslashamiz.  Ushbu  molekulalar  ulkan  polemerlarni  tashkil  etadi 
va  har  xil  polimer  molekulalar  komplekslami  tashkil  etadi.  Bu  o‘z 
navbatida  sub  hujayra  viyorganellarni  va  nihoyat  hujayralarni  tash­
kil  etadi.  Shunisi  aniqki,  har  bir  darajada  katta  bir  bararorlik  bor. 
Yuqori  energiyali  elektron  mikrosko  postida  qaralganda,  har  bir 
hujayra  izchil  tuzilishga  ega.  Uning  organellalari  muayyan  shakl 
va  joyga  ega.  Shunga  o ‘xshash,  har  bir  organella  turlarida  tartibga 
solingan  avvaldan  bashorat  qilina  oladigan  namuna  makro  moleku- 
lalarining  izchil tarkibi  mavjud.  Ovqat hazm  qilish kanalidan ozuqa- 
ni  tashish  uchun  m as’ul  ichagingizning  ichki  hujayralarini  ko‘rib 
chiqaylik  (1.3-rasm).  Ichakda  giepitelial  hujayralar  xuddi  devor 
g ‘ishtlari  kabi  bir-birlari  bilan  mahkam  bogiangan.  Ushbu  hujay- 
ralaming  o ‘tkazuvchi  kanallar  bilan  duch  keluvchi  apikaluchlarida 
ozuqa  moddalari  so‘rilishini  osonlashtiradigan  uzoq jarayonlar  ro‘y 
beradi.  Mikro  villiapikal  hujayra  yuzasidan  tashqariga  chiqa  olish 
qobiliyatiga  ega.  Chunki  ular  fiamentdan  iborat  ichki  skeletni  o ‘z 
ichiga  oladi.  Ularning  bazal  (asosiy)  uchlari,  “ichak”  hujayralarida 
membrananing  turli  transport  jarayonlarini  inergiyasi  uchun  zarur 
bo‘lgan  yoqilg'i  bilan  ta ’minlovchi  ko‘p  miqdorda  gimitoxondri- 
yalar  mavjud.  Har  bir  mitoxondriya  oqsilarning  domiy  to ‘plamidan 
iborat  b o ‘lgan  ichki  membranalar  namunalaridan  tashkil  topgan. 
Jumladan,  ichki  membranadan  xuddi  tayoq  ustidagi  shar  kabi  pro- 
ektlangan  elektr  energiyali  ATF  sintezlovchi  mashina.  Ushbu  turli 
darajadagi tuzilmalarning har biri  1.3  - rasmda tasvirlangan. Hujayra 
va  molekulyar  biologlarning  baxtiga  evolyustiya  biologik  tuzilma­
larning  har  bir  darajasida  ularga  qayg‘urgan  holda  sekinlik  bilan 
amalga  oshgan.  Holbuki  inon  va  mushuk,  ularning  anotomik  tuzil- 
ishlari  tubdan  farqlanadi,  ammo  to ‘qimalarini  tashkil  etuvchi  hujay-
17

---

ralari,  hujayralarini tashkil  etuvchi  organellari juda  o ‘xshash.  Fibril- 
lalaming  harakati  1.3  — rasmda tasvirlangan.  3-  va ATF  sintezlovchi 
ferment tasvirlangan 6-  tasvirdagi  deyarli  bir xil  o ‘xshash tuzilmalar 
turli  organizmlarda  xususan,  odam,  salmoneliyoz,  achitqi  (zambu- 
rug‘)  va  Redvud  daraxtlarida  topilgan.  Hujayrani  o ‘rganish  orqali 
bir  tur  organizmlaridan  olingan  m a’lumotlar  hayotning  boshqa  for- 
malarida  ham  to ‘g‘ridan to ‘g ‘ri  uchraydi.  Eng  asosiy jarayonlarning 
ko‘pchiligi, xususan oqsil  sintezi,  kimyoviy  energiyaning to ‘planishi 
yoki  hujayra  devorining  qurilishi  barcha  tirik  organizmlarda hayrat- 
lanarli  darajada  o ‘xshashdir.