156
fonemalar tizmasi (kompleksi) bilan tarixiy -ijtimoiy bog‘lanishi til birligini yuzaga keltirgan.
Albatta, (daraxt) tushunchasi (daraxt) leksemasining ma‘nosi bilan aynan teng emas, lekin u
bilan aloqada, munosabatdadir.
Til birligi bo`lgan leksemaning mazmun tomoni semema ham leksemaning tashkil etuvchi
tomoni (to-vush substansiyasi) kabi tarkibiy qismlardan iborat. Masalan,
(aka) va
(uka), (opa) va
(singil) leksemala-rining ma‘no komponentlarini - semalarini olib ko`raylik:
(aka) - qon-qarindosh, bevosita, bir avlod, erkak, katta.
(uka) - qon-qarindosh, bevosita, bir avlod, erkak, kichik.
(opa) - qon-qarindosh, bevosita, bir avlod, ayol, katta.
(singil) - qon-qarindosh, bevosita, bir avlod, ayol, kichik.
Ko`rinib turibdiki, bu leksemalar ma‘nosida o`zaro o`xshash, farqlanuvchi va takrorlanuvchi
qismlarni — semalarni ko`rish mumkin. Bu semalar o`zaro birikib, yangi butunlikni, sememani
— leksemaning ichki tomo-nini hosil qilgan». Leksemaning eng muhim, yetakchi xususiyati
uning jamiyat a‘zolari uchun tayyorligi, nakdligi, umumiy va yaxlitligidir. Qiyoslang:
vatan,
zamon, ish, dunyo, rasm, kitob, ok, kuch, shamol, o`n, yuz, ol, ko`k kabi minglab tayyor birliklar
voqeliqdagi muayyan narsa, belgi, miqdor, harakat, holat, xususiyatlarni nomlab, atab, ifodalab
keladi. Demak, leksemalar nutq faoliya-tida o`zlariga grammatik qo`shimachalarni,
umumlashma ma‘noli turlicha affiksal morfemalarni birlash-tirib, so`z formasi shaklida nutq
birligiga aylanadi, nutq birligi hisoblanadi. Qiyoslang:
Bog’imda gullar o`sdi gapida bog‘, gul,
o`s leksemalari muayyan affiksal morfemalarni olib, turlicha vazifalarni bajarib kelmoqda.
Professor SH.Rahmatullayev ta‘kidlaganidek «lekse-ma-asosiy, birlamchi til birligi bo`lib,
til qurilishi-ning lug‘at boyligiga mansub, shunga ko`ra lug‘at birligi, leksik birlik deb ham
yuritiladi».
Leksema umumiyligi aslida til umumiyligidan ke-lib chiqadi. CHunki til nutqqa nisbatan
umumiy bo`lib, uning birliklari ham o`z-o`zidan, mantiqan umumiylik sifatida voqelanadi.
Xullas,
1. Leksema til birligi sifatida tayyorligi, yaxlit-ligi va jamiyat a‘zolari uchun umumiyligi,
ular xotirasida mavjudligi bilan o`ziga xosdir.
2. Leksema ifoda va mazmun tomonlarning bog‘liq-ligidan, bir butunlikdan tashkil topib,
muayyan predmetlarni atash, nomlash vazifasini bajaradi.
3. Leksema fikr almashish jarayonida so`z birik-masi va gap kabi nutq birliklari uchun
material vazi-fasini o`taydi.
4. Leksema nutq faoliyatida so`z (so`z formasi) sifatida voqelashib, nutq birligi bo`lish
imkoniga ega bo`ladi. U til sistemasining leksik birligi, lug‘at boyligi hisoblanadi.
5. Leksemaning til birligi sifatidagi umumiyligi til umumiyligidan kelib chiqadi. CHunki til
va nutq dialektikasida til umumiy, nutq esa xususiy hisob-lanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: