Pedagogika 015, 2-son Muassis: Nizomiy

Nurillayev B.N. (TDPU) 
Abstract 
Some methods of calculation of complete resistance of complex electrical 
circuits of an alternating current are considered in the given article. Also, the 
questions of forming students’ (of secondary special professional educational 
establishments) abilities and skills in working on electrical circuits of an 
alternating current are described. 
Резюме 
В статье рассмотрены некоторые методы расчета полного 
сопротивления сложных электрических цепей переменного тока. Также
освещены вопросы формирования у учащихся средних специальных 
профессиональных учебных заведений умений и навыков работы над 
электрическими цепями переменного тока. 
Tayanch tushunchalar: sinusoidal o‘zgaruvchan tok, aktiv qarshilik, 
induktiv qarshilik, zanjirning to‘la qarshiligi, vektor diagramma. 
Elektr energiyasidan inson faoliyatining deyarli barcha jabhalarida – 
sanoat, ishlab chiqarish, texnika va boshqa sohalarda keng foydalaniladi. 
Ma’lumki, ishlab chiqarish qurilmalari elektr dvigatellari yordamida 

---

PEDAGOGIKA
2015, 2-son
 
 
54 
harakatlanadi. Elektrik va elektrik bo‘lmagan parametrlar elektr asboblari va 
qurilmalari orqali o‘lchanadi hamda nazorat qilinadi. Shu nuqtayi nazardan, 
talabalarning elektr toki va elektr zanjirlari haqidagi bilim va amaliy 
ko‘nikmalarga ega bo‘lishi ularning kelgusi hayot-faoliyati davomida muhim 
ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, fan va texnikaning jadallik bilan rivojlanib 
borayotgan hozirgi davrida ushbu bilimlarsiz zamon bilan hamohang qadam 
tashlab bo‘lmaydi. 
Turmushda, teхnikada va ishlab chiqarishda elektr tokining o‘zgarmas va 
o‘zgaruvchan turlaridan foydalaniladi. O‘zgarmas tok zanjirlari o‘tkazgichlardan 
tuziladi. Qarshilikli o‘tkazgichlarning qanday ulanganligiga qarab tok kuchi, 
kuchlanish va tokning quvvati aniqlanadi. Agar zanjirdagi kuchlanish 
o‘zgarmasa tok, quvvat, elektr va magnit maydonlaridagi energiya ham 
o‘zgarmaydi. Kuchlanish o‘zgaruvchan bo‘lsa, zanjirdan o‘zgaruvchan tok 
o‘tadi, elektr va magnit maydonlarining energiyasi ham o‘zgaruvchan bo‘ladi
1
. 
Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari, shuningdek, 
bakalavriat bosqichida ta’lim oluvchi ko‘pgina talabalar o‘zgarmas tok 
zanjirlariga tegishli kattaliklarni, jumladan, to‘la qarshilikni hisoblashni 
uddalaydi. Ammo o‘zgaruvchan tok zanjiri kattaliklarini hisoblashda birmuncha 
qiyinchiliklarga duch keladi, chunki o‘zgarmas tok zanjiri uchun qo‘llaniladigan 
to‘la qarshilikni hisoblash usullarini o‘zgaruvchan tok zanjiri uchun aynan 
qo‘llab bo‘lmaydi. O‘zgaruvchan tokda zaryad, tok kuchi, kuchlanishlar son 
qiymati va yo‘nalishi jihatidan o‘zgarib turadi. Shuning uchun, qaralayotgan 
momentda ularning fazalarini (bir-birlariga nisbatan holatlarini) hisobga olish 
lozim. Yuqoridagi mulohazalardan o‘quvchi va talabalarda o‘zgaruvchan tok 
zanjirlari bilan ishlash ko‘nikmalarini shakllantirish muammosi mavjud ekanligi 
ayon bo‘ladi. 
O‘zgaruvchan tok zanjiri faqat o‘tkazgichlardan emas (ularni aktiv 
qarshilik – R deb ataladi), balki induktivlik (induktiv qarshilik – X
L
) va 
kondensatorlar (sig‘im qarshilik – X
C
)dan tuziladi. Ularning qanday 
ulanganligiga qarab, zanjirning xossalari butunlay boshqacha bo‘ladi. Agar bitta 
aktiv qarshilik (R), bitta induktivlik (L) va bitta sig‘im (C) bilan cheklanilganda 
ham ulardan turlicha xossali 17 turdagi zanjir tuzish mumkin. Bundan tashqari, 
o‘zgaruvchan tok zanjirlarida transformatorlar qo‘llaniladi. Sanoatda uch fazali 
tok tarmoqlaridan foydalaniladi. Ushbu omillar o‘zgaruvchan tok zanjirlariga 
tegishli masalalar turlarining ko‘pligini belgilab beradi
2
. 
1