Hayot faoliyati xavfsizligining nazariy asoslari

 

 

2.1. Hayot faoliyati xavfsizligining huquqiy asoslari, mazmuni.  

Har  qanday  demokratik  jamiyatda  shu  jamiyat  taraqqiyoti  qay  darajada  bo'lishidan  qat'i 

nazar, o'zining huquqiy manfaatlaridan kelib chiqib va inson huquqlarini himoyalashga asoslangan 

qonun  asoslari,  ya'ni  Konstitusiyasi  bo'lishi  zarur.  Bu  Konstitusiya  awalo  inson  huquqlarini 

himoya qilishi, shu bilan bir qatorda iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar ham himoyalanishi kerak. 

O‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasiga  muvofiq  O‘zbekistonlik  har  bir  fuqaro  erkin 

holda mehnat qilish huquqiga ega. Mehnat qilish huquqi xalq xo‘jaligini demokratik asosda tashkil 

qilish bilan ta’minlanadi. Fuqarolarga ularning millati, irqidan qat’i nazar mehnat qilish sohasida 

teng  huquq  beriladi.  Konstitutsiyada  O‘zbekiston  Respublikasida  ayollarga  mehnat  qilish, 

mehnatga  haq  olish,  ijtimoiy  ta’minot  borasida  erkaklar  bilan  teng  huquq  berilgan.  Bu 

Konstitusiyaning IX bobi iqtisodiy va ijtimoiy huquqlarni himoyalashga qaratilgan. 36-moddada 

«har bir shaxs qonunda ko'rsatilgan tartibda mehnat qilish, erkin kasb tanlash, odilona sharoitlarda 

mehnat  qilish  va  ishsizlikdan  himoyalanish  huquqiga  egadir»  deyilgan,  matn  davomida  «Sud 

hukmi  bilan  tayinlangan  jazoni  o'tash  tartibidan  yoki  qonunda  ko'rsatilgan  boshqa  hollardan 

(harbiy  xizmat  chog'ida,  favqulodda  holat  sharoitida  va  h.k.)  tashqari  majburiy  mehnat 

taqiqlanadi»  deb  qo'yilgan.  Bu  Konstitusiyadagi  tarqoq  umumiy  jumlalar  asosida  berilgan  va 

ishyoqmas,  dangasa  shaxslar  uchun  asosiy  istehkom  bazasi  bo'lib  xizmat  qiladigan  «barcha 

fuqarolar ish bilan ta'minlanadi» degan jumladan tubdan farq qilishi ko'rinib turibdi. 

Shu  bobning  37-moddasida  «Barcha  yollanib  ishlayotgan  fuqarolar  dam  olish  huquqiga 

egadirlar.  Ish  vaqti  va  haq  to'lanadigan  mehnat  ta'tilining  muddati  qonun  bilan  belgilanadi», 

deyilgan jumla ham birmuncha ijobiy xususiyatlaiga ega. Dam olish huquqini ta'-minlash mana 

shu huquqning amalga oshirilishini ta'minlaydigan ijtimoiy bazaga asoslanishi kerak. Bu bandda 

ana shu bazani ta'minlash imkoniyatini beradigan qonun barpo etilishi mumkinligi belgilangan. 

38-Moddada  «har  kim  qariganda,  mehnat  layoqatini  yo'qotganda,  shuningdek, 

boquvchisidan mahrum bo'lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta'minot 

olish huquqiga ega. 

Pensiyalar,  nafaqalar,  ijtimoiy  yordamning  boshqa  turlarining  miqdori  rasman  belgilab 

qo'yilgan tirikchilik uchun zarur eng kam miqdordan oz bo'lishi mumkin emas» deyilgan. 

Oldingi Konstitusiyalarda ijtimoiy ta'minlanish masalasi hal qilingani bilan uning miqdori 

hech  kimni  qiziqtirmas  edi.  Bu  Konstitusiyada  qo'shimcha  ravishda  tirikchilik  uchun  yetarli 

miqdorda  belgilanishi,  albatta,  keyingin  nafaqa  haqidagi  qonunlarda  uning  miqdorini  oshirish 

imkoniyatini beradi. 

39-Moddada  «har  bir  inson  malakali  tibbiy  xizmatdan  foydalanish  huquqiga  ega»  deb 

belgilangan. 

Ilgari  qabul  qilingan  Konstitusiyalarda  bepul  tibbiyot  xizmatidan  foydalaniladi,  deyilgan 

---

edi. Ammo amalda tibbiyot xizmatidan, bepul foydalanish imkoniyatlari yaratilmagani sababli bu 

qonun  tibbiyot  sohasining  inqiroziy  tanglikka  olib  keldi.  Hozir  belgilangan  moddada  tibbiyot 

xizmati  bo'yicha  hech  bir  cheklanishlar  yo'q,  bunda  turli-tuman  tibbiyot  xizmati  korxonalari 

tashkil etilishi va jumladan, malakali tibbiyot xodimlari o'z shaxsiy davolash muassasalariga ega 

bo'lishi, bu bilan esa davolash sohasida raqobat vujudga keladi, aholi malakali tibbiyot xizmatidan 

foydalanish imkoniyatiga ega bo'ladilar. 

Mehnatni  muhofaza  qilishni  davlat  tomonidan  boshqarish  O‘zbekiston  Respublikasi 

Vazirlar  Mahkamasi,  mehnatni  muhofaza  qilish  sohasidagi  maxsus  vakolatli  davlat  organi, 

shuningdek mehnatni muhofaza qilish sohasida qonun hujjatlariga muvofiq ayrim vakolatlarga ega 

bo‘lgan boshqa davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi.  

O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi  qonun  hujjatlariga  muvofiq  boshqa 

vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin.  

O‘zbekiston  Respublikasi  Bandlik  va  mehnat  munosabatlari  vazirligi(qisqacha  Mehnat 

vazirligi) mehnatni muhofaza qilish sohasidagi maxsus vakolatli davlat organidir.  

O‘zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligi qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni 

ham amalga oshirishi mumkin.  

 O‘zbekiston Respublikasining mehnat haqidagi qonunchiligi mehnat sharoitlarining yuqori 

darajasini,  ishchi  va  xizmatchilarning  mehnat  huquqlarini  har  tomonlama  muhofaza  qilishni 

belgilaydi. 

  Hayot faoliyati xavfsizligi bo‘yicha mehnat qonunchiligi - O‘zbekiston Respublikasining 

Mehnatni  muhofaza  qilish  to’g’risidagi  Qonunida  va  Mehnat  Kodeksida  mujassamlashtirilgan 

huquqiy meyorlar, Hayot faoliyati xavfsizligi, ayollar mehnati, yoshlar mehnatini muhofaza qilish, 

Hayot faoliyati xavfsizligi sohasida nazorat qilishni o‘z ichiga oladi. 

  O‘zbekiston Respublikasining Mehnatni muhofaza qilish to’g’risidagi Qonuni (1993 yil 6 

may,  29  modda)  yangi  tahrirda  2016  yil  22  senryabrda  qabul  qilindi  va  36  moddadan  iborat 

qonunlar majmidir . 

  O‘zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksi 1995 yilning 21 dekabr kuni tasdiqlanib, 

1996 yilning 1 aprelidan boshlab amalda foydalanib kelgan mehnatga oid huquqiy munosabatlarga 

nisbatan qo‘llanilishi ko‘rsatib o‘tilgan. 

Mehnat kodeksining 1-moddasi - «Mehnatga oid munosabatlarni tartibga soluvchi normativ 

(me’yoriy) hujjatlar» ga binoan: 

O‘zbekiston  Respublikasida  mehnatga  oid  munosabatlar  mehnat  to‘g‘risidagi  qonun 

hujjatlari, jamoa kelishuvlari, shuningdek jamoa shartnomalari va boshqa lokal me’yoriy hujjatlar 

bilan tartibga solinadi. 

  Mehnat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari ushbu kodeks, O‘zbekiston Respublikasi qonunlari 

va  Oliy  Majlis  qarorlari,  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  farmonlari,  O‘zbekiston 

Respublikasi  Hukumatining  hamda    Qoraqalpog‘iston  Respublikasi  Hukumatining  qarorlari, 

davlat hokimiyatining boshqa vakillik va ijroiya organlari o‘z vakolatlari doirasida qabul qiladigan 

qarorlardan iboratdir, deb ko‘rsatiladi. 

  Kodeksning  XIII  bobi  Mehnatni  muhofaza  qilish  to‘g‘risida  bo‘lib,  bunda  mehnatni 

muhofaza qilish talablari, mehnatni muhofaza qilish meyorlari, mehnatni muhofaza qilish haqida 

ma’lumot  olish  huquqi,  tibbiy  ko‘rik,  Hayot  faoliyati  xavfsizligiga  ajratiladigan  mablag‘lar 

to‘g‘risida qonunlar kabilar ko‘rsatilgan. 

  Agar xavfsiz, sog‘lom mehnat sharoitlari ta’minlanmasa, birorta korxona, sex, butun ishlab 

chiqarish qabul qilinmaydi va foydalanishga topshirilmaydi. 

  Texnika  va  yong’in  xavfsizligi  borasidagi  davlat  siyosatida  korxona  va  tashkilotlarning 

ma’muriyati barcha ish o‘rinlarini kerakli texnik jihozlar bilan ta’minlashi, bu o‘rinlarda Hayot 

faoliyati xavfsizligining qoida va standartlariga mos keluvchi mehnat sharoitlarini yaratishi shart. 

Bunday qoida va standartlarni Respublika standartlashtirish idoralari, Vazirliklar, Davlat nazorat 

organlari, Markaziy Kasaba Uyushma qo‘mitalari bilan kelishilgan holda tasdiqlaydi.