65
faxrlanish hissini tuyadi. Salimning duch kelgan joyda emas,
institutda
o‘qiyotganligini ta’kidlashni istaydi. Bu istak ayni so‘zni gap ichidan ajratib
olish orqali qondiriladi. Demak, Salimning Toshkentda, institutda o‘qishi
haqidagi xabar standart shakl orqali, ya’ni
Salim Toshkentda institutda o‘qiydi
tarzida deparsellyativ shaklda berilganida, mazkur jumlaga qahramon
ruhiyatidagi g‘ururlanish hissi, emotsional ta’kid singmagan va tabiiy tarzda
kitobxon ham buni sezmagan bo‘lardi. Buni sezdirishning yo‘llari ko‘p,
masalan, yozuvchining o‘zi bu haqda izoh berishi yoki boshqa kengaytiruvchi
birliklardan foydalanishi mumkin edi. Biroq muallif ortiqcha izohlarsiz ayni
effektga erishishning yo‘lini topadi. Ya’ni buning uchun parsellyatli
konstruksiya tarzida ifodalashni eng ma’qul yo‘l deb biladi.
Muayyan bir fikr muallifning badiiy niyatiga ko‘ra atayin gap
tarkibidan ajratib olinib, alohida gap tarzida berilishi mumkin. Bunday
vaziyatda ham keyingi konstruksiyalar o‘zidan oldin kelgan gapning ifoda
mazmuni bilan bir qatorda mantiqiy va poetik ta’kid oladi. Masalan:
Mamadali aka, ...bu taklifimning sizga yoqmasligi aniq. Chunki siz kundalik
tushumdan ajralasiz. Biroq shaxsiy manfaatni umumnikidan ustun qo‘yish
yaxshi emas (N.Norqobilov, “Quduq” hikoyasi).
Ushbu parcha uchta gapdan
iborat. Biroq mazkur gaplarda aytilgan fikrlarni odatdagi tartib bilan bir gap
doirasida berish mumkin. Boshqacha qilib aytganda, mazkur uchta gapni
osonlik bilan bitta gapga birlashtirish, ya’ni murakkab qo‘shma gapga
aylantirish mumkin:
Mamadali aka, ...bu taklifimning sizga yoqmasligi aniq,
chunki siz kundalik tushumdan ajralasiz, biroq shaxsiy manfaatni
umumnikidan ustun qo‘yish yaxshi emas. Agar shunday qilinganida, jonli
nutqqa xos ixchamlik, tabiiylik sezilarsiz darajaga tushgan hamda ifoda
ta’sirchanligi bu qadar yuqori aks etmagan bo‘lar edi.
Bu o‘rinda shuni ham aytib o‘tish lozimki, muayyan gap strukturasini
biror maqsad bilan o‘zgartirish tarzidagi sintaktik-stilistik hodisa dunyo
tilshunosligi tarixida juda ancha ilgaridan anglab etilgan va turlicha nomlar
bilan atalgan. Masalan, mashhur shveysar tilshunosi SH.Ballining dastlabki
nashri bundan rosa bir asr ilgari, ya’ni 1909 yilda chiqqan va keyin
o‘zgartirishlarsiz qayta nashr qilingan “Fransuz tili stilistikasi” nomli asarida
mazkur hodisa “dislokatsiya” termini bilan nomlangan va uning o‘ziga
xosliklari bayon qilingan.
116
Sh.Ballining tushuntirishicha, so‘zlovchi,
masalan,
Tezroq bu yoqqa keling! (“Venez vite!”) gapida ifodalangan fikrni
emotsional bir tarzda ifodalamoqchi bo‘lsa, jumladagi ravishni fe’lga
tobelikdan chiqaradi, ya’ni:
Bu yoqqa keling! Tezroq! (“Venez! vite!”).
Buning natijasida bitta jumla sintaktik jihatdan ikkita jumla maqomini oladi,
ular alohida-alohida jumlalar sifatida ajratilgan holda idrok qilinadi. Hatto
ularning o‘rnini alamashtirish ham mumkin bo‘ladi, ya’ni:
Tezroq! Bu yoqqa
116
Do'stlaringiz bilan baham: