Tili va adabiyoti universiteti

Шомақсудов А., Расулов И.  Ўзбек тили стилистикаси. -Тошкент: Ўқитувчи, 1983, 223-227-б. 
      
75
  Абдупаттоев  М.Т.  Ўзбек  матнида  суперсинтактик  бутунликлар:  Филол.  фан.  ном.  ...дисс. 
автореф. -Тошкент, 1998. 

---

 
33 
gaplar  yig‘indisini  yaxlitlashtiradigan  bir  qator  omillar  mavjud.  Ayni  shu 
masala  borasida  fikr  yuritgan  tadqiqotchilarning  aksariyati  (I.R.Galperin, 
O.I.Moskalskaya,  Z.Y.Turayeva,  L.M.Loseva,  A.Mamajonov,  M.To‘xsanov, 
M.Abdupattoyev  va  ko‘plab  yana  boshqalar)  yagona  kichik  mavzuning 
mavjudligi, shu asosda gaplar mazmunining umumiyligi va o‘zaro uyg‘unligi, 
semantik-grammatik  va  kommunikativ  yaxlitlik  kabi  jihatlarni  ana  shunday 
omillar  sifatida  qayd  etadilar.  Masalan,  quyidagi  parchada  mazkur 
omillarning  barchasi  mavjud,  shuning  uchun  ham  uni  alohida  supersintaktik 
butunlik deyish mumkin: Kishi ortiqcha qo‘rqqanda gangib a’zosi harakatsiz 
va  og‘riq  holga  tushadirkim,  albatta,  buni  biz  qattiq  qo‘rqqandan  deb 
bilamiz.  Darhaqiqat,  bizning  qarshimizga  yo‘lbars  chiqsa,  biz  qattiq 
qo‘rqamiz,  chunki  bizni  o‘lim  kutadir,  inson  uchun  dunyoda  o‘limdan 
qo‘rqinch  narsa  yo‘q.  Binoan  alayhi  biz  bundagi  qo‘rquvni  tabiiy 
hisoblaymiz.  Ammo  qizig‘i  shundakim,  biznidunyo  baxti  kutganda,  bizga 
saodat  bashorati  berilganda  nega  biz  o‘lim  kutgandagi  holga  tushamiz  va 
uzviy  tashkilotimiz  birinchidagi  holatni  kechiradir  (A.Qodiriy,  “O‘tgan 
kunlar”). 
Aytish mumkinki, supersintaktik butunliklarning matn birligi ekanligi 
haqida hech bir munozara yo‘q. Ular, shubhasiz, matning asosiy birligidir. 
Ayrim  tilshunoslar  matnda  supersintaktik  butunliklar  tarkibiga 
kirmaydigan yakka gaplar ham mavjudligini aytadilar va ularni “erkin” gaplar 
sifatida  baholaydilar,  shu  asosda  erkin  gaplarni  supersintaktik  butunliklar 
qatorida 
matn 
birliklari 
deb 
hisoblaydilar. 
A.Mamajonov 
va 
M.Abdupattoyevlar  ham  bu  fikrni  qo‘llab-quvvatlaydilar  va  o‘zbek  tili 
matnidagi ana shunday erkin gaplarni tahlil qiladilar, Said Ahmadning “Ufq” 
romanidan olingan shunday misol beradilar:  
Dala  toshni  kuydirgan  saraton  haroratini  bag‘riga  yashirgan  o‘sha 
mash’um tutzor, azamat yigitning pahlavon ko‘ksiga bosh qo‘ygan qoq tush 
pallasi... 
U damlar Dildorga katta baxt, tush kabi shirin hayot va’da qilgandi. 
Aldangan  qiz  hamon  tush  pallasi  o‘zini  unutgan  daqiqalarning  dardini 
tortardi. 
Ayol kishiga vafo degan narsa qanchalar qimmatga tushishini ko‘plar 
hali bilmaydi. 
Dildor hech kimni qoralayolmasdi. Faqat birgina o‘zim aybliman deb 
bilardi.  Agar  u  Nizomjonga  bevafolik  qilmaganda,  bu  kunlar  boshiga 
tushmasdi. 
Mualliflar  ostiga  chizilgan  gapni  ikkita  abzatsdan  iborat  birinchi 
supersintaktik 
butunlikka 
ham, 
oxirgi 
abzats 
shaklidagi 
ikkinchi 
supersintaktik  butunlikka  ham  kirmasligini,  shuning  uchun  ham  erkin  gap 
ekanligini  ta’kidlaydilar.  Aytish  mumkinki,  matndagi  bunday  erkin  gaplar 

---

 
34 
mazmuniga  ko‘ra  ko‘proq  muallif  izohi,  muayyan  yaqin  mavzuni  eslatishi, 
lirik chekinishi kabilarni ifodalashga xizmat qiladi. 
Ba’zi  tilshunoslar  gapni  uzil-kesil  “matnning  minimal  birligi”  deb 
hisoblaydilar.
76
 
Bu  munosabat  bilan  M.Y.Bloxning  mulohazalari  alohida  e’tiborga 
molik.  Uning  fikricha,  yaxlit  tekst  strukturasining  bevosita  elementi  faqat 
frazadan  katta  birlik  (bizningcha,  supersintaktik  butunlik),  ya’ni  gaplarning 
qo‘shilmasigina emas, balki ayni paytda matn tuzuvchi tomonidan mazmunan 
muhim  maqomga  qo‘yilgan  alohida  gaplar  hamdir.  Bunday  gaplarning  ayni 
maqomi  monologik  yozma  nutqda  ularni  alohida  abzats  sifatida  ajratishni 
taqozo etadi. Bu fikrida u yuqorida aytilgan erkin gaplarni nazarda tutganday 
tuyuladi.      Ammo    M.Y.Blox    har  qanday  gapning  matn  tarkibidagi 
favqulodda  ahamiyatiga  e’tiborni  qaratadi.  U  aynan  matn  qurilishi  nuqtai 
nazaridan  gap  ifodalashning  eng  muhim  (kardinal)  unsuri  ekanligini  turli 
shakl  va  maqsadlardagi  nutq  (og‘zaki,  yozma,  kundalik,  professional,  sokin, 
emotsional  va  sh.k.)ni  kuzatish  asosidagi  tadqiqotlar  tasdiqlashini  aytadi.  U 
shunday  deb  yozadi:  “Gap  predikatsiyaning,  ya’ni  nutqning  nominativ 
mazmunini  real  voqelikka  nisbatlashning  ifodachisi  ekanligi  haqidagi 
haqiqatni  esga  olishimiz  bilan  bu  narsa  oydin  bo‘ladi-qo‘yadi.  Matnning 
gapga alternativalar sifatida ko‘rsatilayotgan “haqiqiy” birliklaridan birontasi 
predikatsiyani  ifodalovchi  o‘z  vositalariga  ega  emas.  Bu  shuni  bildiradiki, 
matn  gapdan  tashqarida  hukm  va  xulosalarni  ifodalay  olmaydi,  ya’ni  matn 
olamni  anglangan  holda  aks  ettirishning  to‘laqonli  vositasi  bo‘lib  xizmat 
qilish qobiliyatidan mahrum bo‘ladi.” 
Bunga o‘xshash fikrni boshqa tadqiqotchilarning ishlarida ham ko‘rish 
mumkin.  Masalan,  rus  tilshunosi  G.V.Kolshanskiy  gap  sub’ekt-predikat 
munosabatini  ifodalashi  bilan  matnda  mazmunning  mantiqiy  fikr  sifatida 
shakllanishiga  imkon  beruvchi  mazmuniy-struktur  birlik  bo‘lishini,  gap 
“matnning  asosiy  (bazis)  operativ  unsuri”  ekanligini  alohida  ta’kidlaydi.
77
 
Aytish  mumkinki,  matnning  mazmuniy  tarkibini,  bu  mazmunning  ob’ektiv 
olam bilan nisbatlanishini, demakki, to‘g‘ri anglanishini gapsiz tasavvur etish 
mushkul. 
Ko‘rinadiki, gapning matn sistemasidagi o‘rnini, ayniqsa, uning matn 
hosil qilish qobiliyatini aslo  inkor etib  bo‘lmaydi. Gapning matn  hosil qilish 
xususiyati  haqida  gapirganda,  mutaxassislar  rus  ritorikasi  namoyandalaridan 
biri I.Davidovning “Gap dondir, undan butun asar unib chiqadi” tarzidagi juda 
 
        
76