Tili va adabiyoti universiteti

Нурмонов  А.,  М а ҳ м у д о в   Н.,  Аҳмедов  А.,  С о л и х ў ж а е в а   С.  Ўзбек  тилининг 
мазмуний синтаксиси. - Тошкент: Фан, 1992. - Б. 28-30; Л у т ф у л л а е в а    Д.  Гапнинг семантик-
синтактик      қурилиш      қолипи      ва      пропозитив      структураси      ўртасидаги      муносабат.   
Филол.фан.докт... дис. –Тошкент,  2006. - 269 б. 

---

 
157 
muloqot  jarayonida  yuzaga  keladigan  matn  mazmuni,  boshqacha  ayttanda, 
inson  faoliyati  haqidagi  axborotlarning  ifodalanishini  ham  qamrab  olishi 
lozim. 
G.V.Kolshanskiyning  matn  mazmunini  nominativ  va  kommunikativ 
vazifalar  uyg‘unligida  qarash  lozimligi  haqidagi  fikrlari  matn  hodisasini 
kognitiv  tilshunoslik  nuqtai  nazaridan  tahlil  qilish  jarayonida  o‘z  tasdig‘ini 
topmoqda. Ma’lumki, shu paytgacha, ayniqsa, matn grammatikasi doirasida, 
asosiy  e’tibor  matnning  ichki  tuzilishiga  va  ushbu  tuzilishning  mazmun-
ma’no  shakllanishiga,  ta’siriga  oid  muammolarga  qaratilib  kelinmoqda  edi, 
endilikda  esa  diqqat-e’tibor  matnning  mazmunan  va  shaklan  yaratilishi 
hamda uning mazmunini idrok etish masalasiga ko‘chdi.  
Matnning yaratilishi va mazmunining to‘g‘ri qabul qilinishi - kognitiv va 
nutqiy-kognitiv  faoliyat  natijasidir.  Bu  faoliyat  dinamik  xususiyatga  ega 
bo‘lganidek,  uning  mahsuli  bo‘lgan  matn  ham  turg‘un  (statik)  holatda 
qolmaydi.  Ma’lum  bir  gaplar  zanjiri  haqiqiy  matnga  aylanishi  uchun  uni 
yaratuvchi  va  qabul  qiluvchi  shaxs  bilan  aloqada,  munosabatda  bo‘lmog‘i 
darkor.  Matn  inson  tomonidan  yaratiladi  va  idrok  etiladi.  Insondan  alohida 
qaralayotgan matn «hech qanday ichki energiyaga ega emas». 
Matn mazmuni hodisasini to‘liq yoritish uchun matn qismlarining o‘zaro 
birikishi,  yaxlitlikni  hosil  qiluvchi  omillar  (kogeziya,  kogerentlik  kabilar)ni 
sanab  o‘tishning  o‘zi  etarli  emas.  Matn  mazmunining  shakllanishi  uni 
yaratuvchi  shaxsning  kognitiv  va  kommunikativ  qobiliyati  bilan  bog‘liq. 
Xuddi  shuningdek,  retsipient  ham  ushbu  qobiliyatga  ega  bo‘lishi  kerak.  Bu 
ikki  tomonning  kognitiv-kommunikativ  qobiliyati  va  imkoniyati  keskin  farq 
qilgan  taqdirda  mazmun  noto‘g‘ri  idrok  etiladi,  natijada  ko‘zlangan 
kommunikativ maqsad amalga oshmaydi. 
Shunday  qilib,  matn  mazmuni  hodisasining  har  tomonlama,  shu 
jumladan,  kognitiv-kommunikativ  yo‘nalish  doirasida  tahlil  qilinishi  faqat 
nazariy  ahamiyatga  ega  bo‘lmasdan,  balki  lisoniy  faoliyat  amaliyoti  uchun 
ham muhimdir.