“Raqamli iqtisodiyot va axborot texnologiyalari” kafedrasi Iqtisodiyot nazariyasi fanidan 5234100 – Raqamli Iqtisodiyot ta’lim yo`nalishi

tijorat banklari tizimidagi pul bazasining oshishi natijasida vujudga keladi va 

muomaladagi naqd pullardan hamda mijozlar hisob varaqlaridagi pullar 

qoldiqlaridan iborat bo‘ladi.   

Iqtisodiyotda amal qiladigan umumiy to‘lov aylanishining tarkibiy qismlaridan biri 

naqd pullik aylanish hisoblanadi. Ko‘pincha pul mablagMari aylanishining bu 

qismini pul muomalasi deyiladi. Pul muomalasi pul aylanishining naqd pul 

mablagMarining muomalasi, pul belgilarining bir yuridik va jismoniy shaxslardan 

boshqa shaxslarga doimiy tarzda o’tib yurishi bilan bog‘liq qismidir. Boshqacha 

aytganda, bu iqtisodiy subyektlar o‘rtasidagi pullar muomalasi jarayonining faqat 

naqd shaklda bo‘ladigan qismidir. Naqd pul aylanishi, odatda, tovarlar va xizmatlarga 

haq to ‘lanishi ehtiyojlari bilan bog‘liq bo‘lib, boshqa tijoratchilik bitimlarining 

tuzilishi va ularga haq to‘lanishi jarayonlari bilan bog‘liq emas. Boshqacha aytganda, 

---

26 

 

 

 

 

naqd pul aylanishi jarayonida har satar mablag‘larning nisbatan kichik summasi 

qatnashadi. Bu qo'shimcha kafolatlarning ta ’minlanishi, pul mablag‘larining yirik 

summalarini bir xo‘jalik yurituvchi subyektdan boshqa subyektga o ‘tkazishdagi 

tashishning murakkabligi va transaksion xarajatlarni tejashning zarurligi 

bilan bog'liqdir. Shunday qilib, naqd pullar muomalasi iqtisodiyot subyektlarining 

maishiy ehtiyojlari bilan bog‘liq boMgan tovar almashinishi jarayonini pul 

mablag‘larining nisbatan kichik summasini ishlatgan holda 

ta ’minlaydi. Odatda, pul aylanishining ushbu tipi xizmatlar uchun haqni bevosita u 

yoki boshqa tashkilotning kassasiga to ‘laydigan uy xo‘jaliklari va kichik 

korxonalarda asosiy o ‘rin tutadi. Ha r bir kishi naqd pul aylanishi bilan bog‘liq, 

chunki hamma ham har kuni naqd pul belgilari yordamida tovarlar va xizmatlar 

uchun haq to ‘lab turadi. Iqtisodiyotning boshqa subyektlari pul aylanishining ushbu 

tipidan juda kam foydalanishadi va, odatda, bunday tip faqat faol qo‘llaniladigan 

naqd pulsiz aylanishga qo'shimcha shaklida amal qiladi. 

Shuni qayd qilish kerakki, naqd pullik aylanish birqator afzalliklarga ega: 

1) mablag‘larning tez yetkazib berilishi; 

2) hisob-kitoblarning o'tkazilishi to'g'riligini zudlik bilan tekshirish 

mumkinligi; 

3) mavjud resurslar miqdori yuzasidan aniq axborotning mavjudligi; 

4) qarzlarning paydo boMishi imkoniyatining istisno qilinishi. 

Bundan tashqari, ushbu hisob-kitob vositasining to‘lov aylanishining umumiy 

tarkibidagi ulushi iqtisodiy tizim rivojlanganligining yorqin ko‘rsatkichi hisoblanadi. 

Masalan, natura xo‘jaligi hukumronlik qilganida naqd pullik hisob-kitoblar kichik 

ulushni egallaydi va hisobkitobni amalga oshirishning ushbu turining o ‘sib borishi 

bozor iqtisodiyotiga o’tish va tovar iqtisodiyotidan uzoqlashishdan dalolat beradi. 

Bozor iqtisodiyoti hukmronlik qilganida hisob-kitobni amalga oshirishning bu turi 

eng ustun o'rinni egallamasa-da, lekin to ‘lov vositalaridan foydalanishning umumiy 

---

27 

 

 

 

 

hajmining katta qismini tashkil etadi. Va, nihoyat, postindustrial iqtisodiyotga 

o'tishda naqd pul mablag'lari aslida iqtisodiyotda amal qilmay qo'yadi, ularning o 

‘rnini hisob-kitoblar hamma joyda elektron pul vositalaridan foydalanish 

orqali bajariladigan naqd pulsiz shakl egallaydi. Shunday qilib, hozirgi vaqtda 

mamlakatlarning ko‘pchiligi iqtisodiy kontragentl^r o ‘rtasidagi hisob-kitoblarni 

amalga oshirishning bu shaklidan sekin-asta voz kechish jarayonini boshdan 

kechirishmoqda. Pul bozori - bu mamlakatdagi pul miqdori hamda foiz stavkasi- 

ning turli darajalarida pul mablag'lariga bo‘lgan talab va pul taklifi- ning o‘zaro 

nisbatini ifodalovchi mexanizm. Pul taklifi - bu bozorda pul sifatida muomalada 

bo‘lgan turli-tuman moliyaviy mablag‘lar, ya’ni pul agregatlari yig‘indisi 

hisoblanadi. “Mamlakatdagi pul taklifi asosan Markaziy bank tomonidan tar- tibga 

solinsada, u iqtisodiyotdagi barcha taklifhi qamrab ololmaydi. Chunki, bu jarayonga 

uy xo'jaligi xatti-harakati hamda tijorat bankla- rining siyosati ham ta’sir ko‘rsatadi.