Biznes boshqaruv asoslari

Rejalashtirish 
  boshqarishning  asosiy  va  dastlabki  funksiyasidir.  Har  qanday 
boshqarish reja tuzishdan boshlanadi. 
Bu rejada: 
  boshqaruv    maqsadlari  va  vazifalari,  ularni  realizatsiya  qilish 
muddatlari belgilanadi; 
  vazifalarni amalga  oshirish usullari ishlab chiqiladi; 
  xalq xo‘jaligi bo‘g‘inlarining  o‘zaro   aloqalari o‘rnatiladi; 
  Rejalashtirishning  umumiylik  xususiyati  shundaki,  bunda  xar  bir  
boshqaruv xodimi o‘zining  shaxsiy  ishini rejalashtiradi, o‘z ish  joyining 
faoliyati ko‘rsatkichlarini  ishlab chiqadi, rejalarni qanday  bajarayotganini 
nazorat qilishni uyushtiradi. 
Tashkil qilish 
  Bu  funksiya  boshqaruv  obyekti  doirasida  barcha  boshqariluvchi  va 
boshqaruvchi  jarayonlarning  uyushqoqligini  ta’minlaydi.  Shu  nuqtai 
nazardan tashkil qilish ichki  va tashqi shart-sharoitlarning o‘zgarib turishiga 
qarab amaldagi  tizim tarkibini takomillashtirish yoki yangisini tuzish  demak 
dir.  Bu  funksiya  joriy  va  strategik  rejalarning  ijrosini  ta’minlash  bo  ‘yicha 
birinchi qadamdir. 

 
 
 
 
Muvofiqlash-tirish 
va tartibga solish 
  Rejalashtirish 
boshqarishning 
strategiyasi 
xisoblansa, 
muvofiqlashtirish  boshqarishning  taktik  ma  salalarini  xal  qilib  beradi.  Bu 
funksiyaning  asosiy  vazifasi  oqilona  aloqalar  o‘rnatish  yo‘li  bilan 
boshqariladigan  tizimning  turi  qismlari  o‘rtasida  kelishib  ish  olib  borishni 
ta’minlashdir. 
  Muvofiqlashtirish  mablag‘larni  tejash  maqsadida  bashqaruvdagi 
paralelizm va bir-birini takrorlashni bartaraf qilish imkonini beradi. Bundan 
tashqari, u turli tarmoqlar o‘rtasida resurslarni taqsimlash yo‘li bilan nisbat 
va  mutanosiblikni,  ishlab  chiqarish  bilan  iste’mol  o‘rtasidagi  munosabatni 
o‘rnatadi. 
  Tartibga  solish  muvofiqlashtirishning  davomi  bo‘lib,  u  sodir  bo‘lib 
turadigan og‘ishlarni bartaraf qilish yo‘li bilan ishlab chiqarish jarayonlarini 
amalga oshirishni maqsad qilib qo‘yadi. Uning yordami bilan vujudga kelishi 
extimol tutilgan og‘ishlarning oldi olinadi. 
Nazorat 
  Bu  funksiyaning  maqsadi  “tutib  olish”,  “aybini  ochish”,  “ilintirish” 
emas,  balki  boshqaruv  ob’ek  tida  sodir  bo‘layotgan  jarayonlarni  xisobga 
olish, tekshirish, taxlil qilish va ma’lum tartibda shu obyekt faoliyatini o‘z 
vaqtida  sozlab  turishdir.  Nazorat  o‘rnatilgan  me’yoriy  hujjatlardan,  reja 
lardan  og‘ishlarni,  ularning  joyi,  vaqti,  sababi  va  xususiyatlarini  aniqlash 
imkonini beradi. 
  Ta’sirchan  nazoratni  tashkil  qilish  xar  bir  rahbarning  funktsional 
ishidir. 
                                                
4. Boshqaruv tamoyillari 
Qonun - bu davlat hokimiyati tomonidan qabul qilingan, xamma uchun majburiy bo‘lgan 
ijtimoiy  xuquqiy  norma  va  munosabatlarni  belgilovchi  rasmiy  qoida.  Masalan,  Konstitutsiya 
£zbekistonning asosiy qonunidir. To‘qqiz yillik majburiy ta’lim xaqida qonun va x.k. 
Qonun - bu bajarilishi shart, majburiy bo‘lgan, norma, qoida tusiga kirgan talab, topshiriq 
va shu kabilar, ya’ni jamiyatda, ijtimoiy guruh va shu kabilarda qabul qilingan odat tusiga kirgan 
qoida, rasm, odat. 
Tamoyil - mayl, moyillik, tendentsiya. 
“Prinsip”  so‘zi  lotin  tilidan  olingan  bo‘lib,  asos,  dastlabki,  ya’ni  xatti-harakat  yoki 
faoliyatning asosiy qoidasi, rahbar g‘oya ma’nolarini bildiradi. Printsiplarni menejment fani va 
amaliyotining  poydevori  deyish  mumkin.  Qonun  va  tamoyillarda  menejmentning  obyekti  va 
subyekti  o‘rtasidagi  obyektiv,  muxim,  takrorlanadigan,  nisbiy,  turg‘un,  aniq  muayyanlik  va 
mohiyat bilan umumiy bog‘lanish va aloqadorlik o‘z ifodasini topadi. Bu umumiy bog‘lanish va 
aloqadorliklar ma’lum shart-sharoitlarda voqealar rivojining  yo‘nalishi  va xususiyatini  belgilab 
beradi.  Bundan  ko‘rinib  turibdiki,  menejmentning  qonun-qoidalari  va  tamoyillari  faqat  xamma 
uchun majburiy bo‘lgan norma, qoida, rasm-rusum, moyilliklar orqali ta’riflanishi va ifodalanishi 
mumkin. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Boshqaruvning tamoyillari: 
Demokratiya-lash 
tamoyili 
  ommani  boshqarishga  keng  ko‘lamda  jalb  qilishni,  kengash  va  maslaxat 
bilan ishlarning bajarilishini talab qiladi. 
Ierarxiya tamoyili 
  boshqarishning  pog‘onaligiga  asolanadi.  Bu  tamoyil,  bir  tomonidan, 
markaziy, ikkinchi tomondan esa, viloyat shahar va tumanlar darajasidagi 
davlat  hokimiyati  hamda  boshqaruv  idoralarining  vazifalarini  aniq 
belgilanishini talab qiladi. Samarasiz  
 
boshqaruv bo‘g‘inlari qanchalik ko‘p bo‘lsa, shunchalik boshqaruv jarayoni 
chigallashadi. 
Rejalashtirish 
tamoyili 
  boshqarish  bo‘g‘inlari  o‘rtasidagi  taraqqiyot  nisbatlarini  aniqlaydi, 
shartnomalarning bajarilishini tashkil qiladi va nazorat qiladi. 
Yakkahokim-lik 
tamoyili 
  boshqarish  tayinlangan  shaxs  tomonidan  bajarilib,  unga  boshqariladigan 
obyekt,  uning  mol-mulki,  pul  mablag‘lari  ishonib  toshiriladi.  Yakka 
xokimlik  boshqarishda  jiddiy  tartib  va  mexnat  intizomini  ta’minlaydi. 
Bunda “Ko‘plashib muxokama qilmoq kerag-u, lekin mas’uliyat yakka bir 
kishida bo‘lmog‘i kerak” degan printsip amal qiladi. 
Ilmiylik tamoyili 
  menejerlardan chuqur bilimni, o‘z soxasi bo‘yicha iqtisod, mantiq, ruxiyat, 
matematika, chet tili, texnologiya kabi fanlarni yaxshi bilishini talab qiladi. 
Shu  bilan  birga  uning  saviyali  tashkilotchi,  tashabbuskor  g‘oyalarga  boy, 
izlanuvchan,  bozor  kon’yunkturasini  yaxshi  biladigan,  tavakkal  qilishdan 
qo‘rqmaydigan mutaxassis bo‘lishini talab qiladi. 
Qayta 
aloqalar 
tamoyili 
  Topshiriqni  berishda  tushundinglarmi?  deb  so‘rash  etarli  emas.  Bunday 
savolga  javobgar  shaxslardan  tasdiqlovchi  javobni,  topshiriqni  to‘g‘ri 
tushunganligini so‘rash kerak. 
Javobgarlik 
tamoyili 
  bu tamoyil, eng avvalo, boshqaruvchilarning javobgarligini nazarda tutadi. 
Bajaruvchanlik  madaniyati  past,  mas’uliyatsiz  rahbar  korxona  va 
xodimlarning  sho‘ri.  Menejer  uchun  xuquqiy  javobgarlik  o‘ta  yuqori 
bo‘lishi kerak. 
 
Shunday  qilib,  boshqarish  tamoyili  (prinsipi)  deganda  boshqaruv  organlari  va  rahbarlari 
faoliyatining zaminini tashkil etuvchi asosiy qonun-qoidalar tushuniladi. Boshqarish tamoyillari-
bu boshqaruv amaliyotida obyektiv qonunlardan ongli foydalanish shakllaridandir. 
 
Boshqaruv  tamoyillarining  shakllanishi  chuqur  tarixiy  ildizlarga  ega.  Xususan, 
Turkistonda  bu  tamoyillar  Amir  Temur  xukmronligi  davrida  shakllana  boshlagan.  O‘zining 
ixcham, tezkor boshqarish devoniga ega bo‘lgan Markaziy Osiyodagi Turkistondek buyuk davlat 
   ilmiylik; 
   yakka xokimlik; 
   ierarxiya;  
   bilimdonlik; 
   demokratiya kabi tamoyillar asosida boshqarilgan. 
 
Xurosonlik  yirik  shayx  va  shayxuislom,  Amir  Temurning  e’tiqod  qo‘ygan,  pirlaridan, 
tinchliksevar va raiyatparvar inson Zaynuddin Abubakir Toybodiy Temurga maktub yozib uning 
saltanat yumushlarida quyidagi “to‘rt ishni qo‘llashini aytgan, ya’ni: 
 
1) Kengash; 
 
2) Mashvaratu maslaxat; 
 
3) Xushyorligu muloxazakorlik; 
 
4) Extiyotkorlik. 
 
Shunday ekan, saltanatni boshqarishda mashvaratu maslaxat va tadbir bilan ish  yuritgin, 
toki  oqibatda  nadomat  chekib,  pushaymon  bo‘lmagaysan.  Yana  shuni  ham  bilgilkim,  saltanat 
ishlarining  bir  qismi  sabru  toqat  bilan  bo‘lgay,  yana  bir  qismi  esa  bilib-bilmaslikka,  ko‘rib 
ko‘rmaslikka  solish  bilan  bitur.  (Xullas)  tadbirlardan  ogox  qilingandan  keyin  shuni  aytish 
joizdirkim,  qat’iylik,  sabr,  chidamlilik,  xushyorlik,  extiyotkorlik,  va  shijoat  bilan  barcha  ishlar 
amalga oshirilgay. Vassalom” Maktubni o‘qib Amir Temur o‘z Tuzuklarida: “U menga saltanat 
ishlarining  to‘qqiz  ulushi  mashvarat,  tadbir  va  kengash,  qolgan  bir  ulush  esa  qilich  bilan  bajo 

keltirishni anglatdi...  Tajribamda  ko‘rilgankim,  ishbilarmon,  mardlik  va  shijoat  soxibi,  azmi 
qat’iy, tadbirlar va xushyor bir kishi ming-minglab tadbirsiz, loqayd kishilardan yaxshidir. Chunki 
tajribali bir kishi ming kishiga ish buyuradi”-deb yozgan edi. 
 
Фойдаланиладиган адабиётлар рўйхати 
Асосий адабиётлар: 
   1.L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p. 
   2.Jeef  Madura/ Introduction to business/ Florida Atlantic University/Paradigma Publishing 
Inc. 2010.694p. 
4.  Қўшимча адабиётлар 
17. 
Переверзев М. П., Шайденко Н. А., Басовский Л. Е. Менеджмент. - 2-е изд., 
переработанное. -М.: ИНФРА-М, «Высшее образование», 2011. - 330 с. 
18.  Мескон М.Х. и др. Основы менеджмента.-М.: Вильямс, 2008.-672 с. 
19.  Lawrence  Mensah  Akwetey. 
Business  administration  for  students 
and 
managers//Sotsis. – 2011 
20.  Robert C.Appleby.  Modern business administration. Manual.–  M:  Gardarika, 2009 
 
 
Интернет сайтлари 
www.cbu.uz 
www.gov.uz 
www.lex.uz 
www.mf.uz 
 
 

6Mavzu: Biznesni tashkillashtirish 
6.1 O’zbekiston iqtisodiyotida biznes o’rni va mohiyati 
6.2 Biznes boshqarishning turlari 
 6.3   Biznesning  tashkiliy tuzilmasi
 
O’zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  I.A.Karimov  asarlarida  va  Respublika  Oliy 
majlisi  sessiyalarida  qabul  qilingan  qonunlarda  O’zbekistonda  kichik  biznes  va 
tadbirkorlikni  moliyaviy  jihatdan  qo’llab-quvvatlash,  ularga  har  tomonlama  madad
 
berish,  ularning  samarali  ishlashi  va  rivojlanishi  uchun  qulay  shart-sharoitlar  yaratish, 
ular  yordamida  mamlakat  iste’mol  bozorini  yuqori  sifatli  tovarlar  bilan  to’ldirish 
masalalariga  alohida  e’tibor  berilgan.  O’zbekiston  Respublikasining  «Tadbirkorlik 
to’g’risida»gi  qonunga  asosan  biznes  va  tadbirkorlikning  faoliyat  sohalari,  huquqlari, 
majburiyatlari,  ma’suliyatlari  va  manfaatlarini  himoya  qilish  davlat  tomonidan 
kafolatlangan.  1995yil  21dekabrda  O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  majlisi  sessiyasida 
qabul  qilingan  «Kichik  va  xususiy  tadbirkorlikni  rivojlantirishni  rag’batlantirish 
to’g’risida»gi  qonunda  kichik  biznes  bilan  shug’ullanuvchi  ish  bilarmonlarga  yanada 
ko’proq  imtiyozlar  berildi.  Bu  o’z  navbatida  kichik  biznes  bilan  shug’ullanuvchi  ish 
bilarmonlarning  ishchanligini  yanada  faollashtirishga,  mamlaka  tyalpi  milliy  mahsuloti 
hajmini 
oshirishga, 
inflyatsiya 
jarayonlarini 
syokinlashtirishga, 
iqtisodiyotni 
barqarorlashtirish va rivojlantirishga keng imkoniyat yaratdi.
 
Kichik biznesning mohiyati va iqtisodiyotda tutgano’rni 
                 Hozirgi 
paytda 
mamlakatimizda 
amalga 
oshirilayotgan 
iqtisodiy  
islohotlarning 
ikkinchi 
bosqichida 
mulkni 
davlat 
tasarrufidan 
chiqarish, 
xususiylashtirish, qo’shma korxonalar tuzish, korxonalarni ochiq tipdagi  aktsiyadorlik 
jamiyatlariga  aylantirish  va  ayniqsa  kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlikni 
rivojlantirish masalalariga katta e’tiborberilmokda. 
O’zbekistonda  va  mustaqil  hamdo’stlik  davlatlarida  biznes  haqidagi 
maqolalar,  adabiyotlar  60-yillarning  o’rtalarida  paydo  bo’lgan.  Biroq,  u  paytdagi 
barcha  maqolalar  tanqidiy  tarzda  yozilar  edi.Chunki  biznesni  asosini  xususiy 
mulkchilik  tashkil  etar  edi.Xususiy  mulkchilik  esa  o’sha  paytda  bizning  mafkuramiz 
uchun  butunlay  yot  narsa  edi.  Lyokin  biznesni  fan  tariqasida  o’rganish  faqatgina  90- 
yillarning boshlarida bozor munosabatlariga asta - syokin o’tish bilan boshlandi. 
“Biznes”  so’zi  inglizcha  so’z  bo’lib,  u  tadbirkorlik  faoliyati  yoki 
boshqacha  so’z  bilan  aytganda  kishilarni  foyda  olishga  qaratilgan  turli  mehnat 
faoliyatidir. 
Xorijiy  adabiyotlarda  biznes  ta’rifini  ko’p  turlari  mavjuddir.Insoniyat 
jamiyatining  butun  rivojlanish  tarixi  u  yoki  bu  jihatdan  doimo  biznes  bilan  bog’liq 
bo’lgan. 
Biznesmen (Tadbirkor) so’zi birinchi marotaba Angliya iqtisodiyotida XVIII 
asrda  paydo  bo’lib,  u  “Mulk  egasi”  degan  ma’noni  bildiradi.  Jumladan,  Adam  Smit 
tadbirkorni  mulk  egasi  sifatida  ta’riflab,  uni  foyda  olish  uchun  qandaydir  tijorat 
g’oyasini amalga oshirish maqsadida iqtisodiy tavakkalchilikka boradigan kishidir,- deb 
ta’kidlaydi.  Tadbirkorni  o’zi,  o’z  ishini  rejalashtiradi,  ishlab  chiqarishni  tashkil  etadi, 
mahsulotni sotadi hamda olgan daromadiga o’zi xo’jayinlik qiladi. 
Xorijiy  mamlakat  olimlari  darsliklarda  biznesga tizimli 
ta’rif 
beradilar.Amerika  qo’shma  shtati  (AQSh)  ning  Texas  va  Illinoya  universitetlari 
 

Фойдаланиладиган адабиётлар рўйхати 
Асосий адабиётлар: 
   1.L.R.Dabay and others/Principles of business/2012.600p. 
   2.Jeef  Madura/ Introduction to business/ Florida Atlantic University/Paradigma Publishing 
Inc. 2010.694p. 
5.  Қўшимча адабиётлар 
21. 
Переверзев М. П., Шайденко Н. А., Басовский Л. Е. Менеджмент. - 2-е изд., 
переработанное. -М.: ИНФРА-М, «Высшее образование», 2011. - 330 с. 
22.  Мескон М.Х. и др. Основы менеджмента.-М.: Вильямс, 2008.-672 с. 
23.  Lawrence  Mensah  Akwetey. 
Business  administration  for  students 
and 
managers//Sotsis. – 2011 
24.  Robert C.Appleby.  Modern business administration. Manual.–  M:  Gardarika, 2009 
 
Интернет сайтлари 
www.cbu.uz 
www.gov.uz 
www.lex.uz 
www.mf.uz 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
7-Mavzu:Tadbirkorlik va kichik biznes boshqaruvi 
7.1.Tadbirkorlik  faoliyati  haqida  
7.2. Kichik biznes asoslari 
7.3. Kichik biznesni boshlash 
Tadbirkorlik  faoliyati  haqida 
Bugungi  kunda  ma’rifatli  bozor  iqtisodiyotining  muhim  talabi  -  kam  mehnat  sarflagan 
holda,  ko’proq  va  sifatli  mahsulot  ishlab  chiqarish,  kishilarning  talab  va  ehtiyojlarini  to’la 
qondirish  va  shu  asosda  foyda  olishdan  iborat.  Bu  borada  ishlab  chiqarish  jarayoni  asosiy 
xarakatlantiruvchi kuch - tadbirkorlardir. Respublikamizning strategik  yo’nalishi jamiyat va fan 
oldiga ishlab chiqarishning muntazam rivojlanishini ta’minlaydigan yangicha iqtisodiy munosabat 
va g’oyalarni qaror toptirish, iqtisodni boshqarishni tubdan qayta isloh qilish,  yangicha xo’jalik 
yuritish  usullarini  doimo  izlab  topish  va  uni  amaliy  kundalik  hayotga  tadbiq  qilishni  talab 
qilmoqda. Bu quyidagilarni talab etadi:  
−  Moddiy  ishlab  chiqarish  sohasiga  ko’proq  ishbilarmon  tadbirkor  va  bilimdon  kishilarni  jalb 
etish;  
−  Menedjer,  marketing,  tadbirkorlik  va  bozor  iqtisodiyoti  sohasi  bo’yicha,  turli  mutaxassislar 
uchun doimo har tomonlama yangi bilim berishni keng tadbir-choralarini amalga oshirish;  
− Hozirgi bozor iqtisodiyoti muammolarini yechadigan har xil mutaxassislarni tayyorlash;  
− Ishlab chiqarish jarayonlarini raqobatga chidamlik qilib tashkil etish;  
− Mulkning aksariyat qismini davlat tasarrufidan chiqarish; turli hil mulkchilik shakllarini joriy 
qilishni tezlashtirish;  
− Joylarda mahsulotlarni qayta ishlaydigan kichik korxonalar tashkil etish;  
− Shaxsiy yordamchi xo’jalikni yanada rivojlantirish;  
− Xususiy mulkchilikka keng imkon berish;  
− Aktsionerlik uyushmalarini tashkil etish;  

− Birgalikda aralash korxonalar qurish yo’liga o’tish;  
− Ijara, pudrat, dehqon (fermer) xo’jaligi ko’rinishlaridagi xo’jalik yuritish usulini  
qo’llashni yanada rivojlantirish;  
− Mehnat intizomini mustahkamlash;  
− Bozor iqtisodiyoti sohasidagi strategik yo’nalishlar siyosatini tartibga solib, boshqarish yo’lini 
takomillashtirib borish;  
− Chet el munosabatlarini mustahkamlagan holda ularning kapitallaridan unumli foydalanish;  
− Moliya-kredit, soliq va bank ishlarini takomillashtirish va x.k.  
Biznes-biror faoliyat  (ish)  yuzasidan bo’lgan munosabat,  aniqrog’i ishbilarmonlarning iqtisodiy 
munosabatlaridir.  
Biznesning uch turi mavjud:  
1. savdo - vositachilik  
2. ishab chiqarish biznesi  
3. xizmat ko’rsatish asosidagi biznes.  
Ishlab chiqarish biznesida ularning ikki turi ajratiladi:  
1.  Traditsion  turdagi  tadbirkor.  Bunday  tadbirkor  har  doim  talab  qilinadigan  mahsulotni  ishlab 
chiqaradi.  
2.  Novator  -  tadbirkor.  U  yangi  texnologiyalardan  foydalanish  asosida  ixtirolarni  ishlab 
chiqarishga  qo’llaydi  va  avval  ma’lum  bo’lgan  tovarlarni  ishlab  chiqarishni  yangi  usullar 
yordamida amalga oshiradi. Bunda yangi ishlab chiqarishlar, tarmoqlar yaratilishi mumkin.  
Biznes - munosabat sifatida bir qator belgilarga ega: biznesmenlar o’z manfaatlariga ega, foyda 
olishga intiladiar, hatto xatarli ishga qo’l urishga ham tayyor, tashabbuskor, ishning siru-asrorlarini 
biladigan, o’zaro iqtisodiy aloqalar madaniyatini egallagan bo’ladilar. Ularning aloqalari hamma 
ishtirokchilar  uchun  naf  keltiradi.  Biznesmen–  kapital  egasi,  mulkdor,  mulkini  ko’payitirishga 
intiluvchi  shaxs.  Biznes  -  bu  ruhsat  etilgan,  jamiyat  a’zolariga  naf  keltiruvchi  faoliyat  bilan 
shug’ullanib, pul daromad topishni bildiradi. Biznes keng ma’nodagi qonuniy yo’l bilan daromad 
topishga qaratilgan faoliyatdir.  
Biznesning mohiyati ayriboshlashdadir. Pulni tovarga va yanada ko’proq pulni, ya’ni foydasi bilan 
qaytgan  pulni  tovarga  ayirboshlash  biznesning  mohiyatini  ko’rsatadi:  Madaniylashgan  bozor 
iqtisodiyoti pul topishning g’ayri qonuniy usullarini, ya’ni qalloblik, tovlamachilik, poraxo’rlik, 
o’g’rilik, tilamchilik, bosqinchilik, giyohvand (narkotik) moddalar bilan shug’ullanib pul topish 
kabilarni xaqiqiy biznes tan olmaydi. Ammo ijtimoiy hayotda g’ayri qonuniy yo’l bilan pul topish 
uchrab  turadi,  lekin  bu  bozor  munosabati  qonunlari  bilan  bog’liq  emas.  Biznes  ishbilarmonlik 
munosabati  sifatida  o’z  sub’ektlari  (ishtirokchilari)ga  ega,  ya’ni  yakka  tartibda  biznes  bilan 
shug’ullanuvchi kishilar, tadbirkorlar jamoasi va uyushmasi, yakka iste’molchilar birlashmalari va 
nihoyat, davlatning iqtisodiy idoralariga ega. Tadbirkorik to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi 
Qonunining  «Tadbirkorlik  sub’ektlari»  deb  atalgan  4-moddasida  biznesning  (tadbirkorlikning) 
sub’ektlari deb quyidagilar ko’rsatilgan:  
− Xususiy tadbirkorlar;  
− Tadbirkorlar jamoasi va tadbirkorlik assotsiatsiyasi;  
−  Mahsulot  (xizmatlar,  ishlar)ni  iste’mol  qiluvchi  yoki  ulardan  foydalanuvchi  alohida  va 
ko’pchilik  (jamoa)  shaklidagi  iste’molchilar  va  shuningdek  iste’molchilar  uyushmasi  va 
assotsiatsiyalari;  
−  Kontrakt  asosida  yollanib  mehnat  faoliyatini  amalga  oshiradigan  xodimlar  va  kasaba 
uyushmalari;  
−  Bitim  tuzishda  to’g’ridan-to’g’ri  ishtirok  etuvchi  davlat,  tuzilmalari  (tadbirkorlarga  hukumat 
buyurtmalarini  berishda,  baho  belgilashda,  maxsus  ishlar  va  boshqalarni  bajarishda  imtiyozlar 
xajmini, tartibini aniqlashda).  
Davlat  tuzilmalari  (organlari)  ishbilarmonlar  munosabatlariga,  ularni  qonuniy  asosda  biznesni 
amalga oshirishni himoya qilish, kafolatlash maqsadida salbiy (aks) ta’sir ko’rsatish ham mumkin. 
Bozor  iqtisodiyotida  brokerlar,  dilerlar,  marketologlar,  bankirlar,  moliyachilar,  ma’muriy 
rahbarlar faol ishtirok etadilar.  

Tadbirkorlik ob’ekti bo’lib ishlab chiqarish omillarini samarador kombinatsiyasini oqilona ishlab 
chiqish va natijada maksimal darajada daromad olish hisoblanadi.  
Biznesga bozor orqali talab-ehtiyojni qondiruvchi faoliyat ham kiradi.  
Iste’molchilar  (xaridorlar)ning  biznesda  ishtirok  etishdan  manfaati  tovar  va  xizmatlarni  sotib 
olishlaridir. Tadbirkorlik biznesidan farqliroq iste’molchi biznesida hamma fuqarolar qatnashadi, 
ularning  talab-ehtiyojlarini  bozor  orqali  qondirish  zarurati  faol  tadbirkorlikni  talab  qiladi. 
Tadbirkorlik biznesning bir qismi, u tovarlar ishlab chiqarish va xizmat turlarini ko’rsatish yo’li 
bilan daromad topishdir. Biznesga tadbirkorlikdan tashqari boshqa  yo’l bilan, masalan pul  yoki 
qimmatbaho  buyumlarni  bankka  qo’yib,  daromad  topish  yoki  ijaraga  berib  pul  topish  kabilar 
kiradi, lekin bu faoliyat sohalarida yaratuvchilik yo’q, ya’ni hech bir narsani yaratmay, u boylikdan 
boylik undirishdan iborat xolos.  
Biznes munosabatining ikkita asosiy talabi bor.  
Birinchidan,  biznes  ishtirokchilari  suverenitetga,  mustaqillik,  erkinlikka  ega  bo’lishlari  shart. 
Ammo  bu  biznes  sub’ektlarining  mustaqilligi  bilan  cheklanmaydi,  balki  har  bir  sub’ektning 
boshqa sub’ekt, ya’ni o’zi aloqa qiladigan sub’ekt manfaatlari bilan hisoblashish, uning niyatlarini 
va xatti - xarakatlarini bilish va to’g’ri tushunishni ham talab qiladi.  
Sub’ektlarning  biznes  yuzasidan  bo’lgan  munosabatlari  belgilangan  tartib-qoidalar  doirasida 
bo’ladi va buni davlat nazorat qiladi.  
Ikkinchidan, biznes aloqlaridagi sub’ektlar manfaatlarining murosali munosabatda bo’lishi talab 
qilinadi.  Murosa  ish  yuzasidan  bir-biri  bilan  aloqa  qiluvchilar  o’zaro  majburiyatlarini  kanda 
qilmay bajarishlarini, xatti-xarakatlari har ikki tomonga zarar keltirmasligini, ularning suvereniteti 
buzilmasligini taqozo etadi.  
Garchi nazariy jihatdan biznes va tadbirkorlik tushunchalari o’rtasida farq bo’lsada, biroq kundalik 
xayotda biznes bilan shug’ullanuvchi barcha kishilar tadbirkor deb hisoblanadi.  
Bu tushunchalar sinonim sifatida ishlatiladi. Ayrim xollarda ular o’rtasida farq ajratilmaydi, ba’zi 
holatlarda  ham  ikkala  so’z  ham  ishlatiladi.  Balki  bu  tushunchalar  o’rtasida  farq  va  o’xshash 
tomonlari ham bor.  
Buni  biz  quyidagi  fikrlardan  bilamiz.  Kichik  biznesda,  butun  bozor  iqtisodiyoti  singari  uchta 
asosiy jarayon amal qiladi  va unda uch xil tabaqadagi  shaxslar ishtirok etadi. ularning tavsiloti 
quyidagi  jadvalda  keltirilgan.  Yakka  xolda  tadbirkorlikda,  mikrofirmalar,  kichik  korxonalarda 
tadbirkor,  biznesmen  va  menedjer  bitta  shaxs  sifatida  namoyon  bo’ladi.  Tadbirkorlar  yangi 
korxona  yaratadi,  unda  o’zi  biznes  bilan  shug’ullanadi  va  uning  o’zi  menedjerlik  vazifasini 
bajaradi. Shunday qilib, tadbirkor o’zining shaxsiy vazifalarini boshqarish bilan bir vaqtda boshqa 
birovlarning ishlarini, vazifalarini ham ya’ni mayda tovar ishlab chiqaruvchilik, kapitalist mulk 
egasi,  korxona boshqaruvchisi va x.k. vazifalarni  ham  bajaradi.  Lekin o’z shaxsiy faoliyatining 
rivojlanishi,  ishlab  chiqarish  xajmini  ko’payib  borishi  bilan,  ish  xajmini  o’sishi  va  kapitalini 
ko’payishi,  boshqarish  ishlarni  qiyinlashuvi  sababli  biznesmen  va  menedjerlarni  ishga  qabul 
qilishiga to’g’ri keladi. Bu erda ko’ramizki, bozor iqtisodiyoti ishtirochilari orasidagi farq yaqqol 
ko’rinadi. Demak, biznes - pul topish yo’lidagi xarakat, boylikni, mulkni oshirishga intilish bo’lsa, 
tadbirkorlik  -  bu  ixtiro  etish,  ishlab  chiqarish  omillaridan  oqilana  foydalanish  yordamida  unga 
o’xshash bo’lmagan yangilikni yaratish va amalga oshirish yoki eskisini yo’qotib, takomillashtirib 
ishlab chiqarishni qayta qurish, ya’ni novatorlik. Korxona faoliyatini muvoffaqiyatli olib borishi 
uchun biznesmen ko’pgina sifatlarga ega bo’lishi kerak:  
− O’z soxasini bilimdoni bo’lishi;  
− Iqtisodiyot asoslarini bilishi;  
− Huquqiy tarbiyachi bo’lishi;  
− Psixolog;  
− Kompyuter texnikasini bilishi;  
− Chet tilini bilishi va x.k.lar.