Suv ostida sakson ming kilometr

1 

Galiley

  (1 5 6 4 -1 6 4 2 )  -   Yer  Quyosh  atrofida  aylanadi,  degan

 

ta ’limoti  uchun ruhoniylar ta ’qib etgan buyuk italyan olimi.

131

---

qo'yib  belgilangan  punktdan  ana  shu  oqimlardan 

biri  -   Kuro-Sivq  o'tgan  edi,  bu  yaponchada  «qora 

daryo»  degani;  u  Bengal  qo‘ltig‘idan  chiqib,  tropik 

quyoshining  tikka  nurlaridan  haroratlanib,  Malakk 

bo‘g‘oziga  o'tadi,  Osiyo  qirg'oqlari  bo'ylab  boradi 

va  Tinch okeanning shimoliy qismidan burilib  o‘tib 

Aleut orollariga yetadi.

Bu  oqim  xushbo'y  daraxtlar  va  boshqa  tropik 

o'simliklarning novdalarini  oqizib borar, to ‘q yashil 

va  sovuq okean suvlaridan o'zining yorqin ko‘k ran- 

gi hamda yuqori harorati bilan ajralib turar edi.

«Nautilus»  ana  shu  oqim  boylab  suzib  o'tishi 

kerak  edi.  Bu  oqimni  xaritadan  kuzata  turib,  Tinch 

okeanning  bepoyon  bo'shliqlarida  uning  jimirlab 

yo'q bo'lib  ketishini  shu  qadar berilib  o'ylabmanki, 

qayerda turganimni unutib,  salonga Ned Lend bilan 

Konsel kirib kelganini ham payqamabman.

Mening ajoyib hamrohlarim ko'zlari oldidagi xa- 

zinani ko'rib, dong qotib qolishdi.

-   Biz  qayerdamiz?  -  xitob qildi kanadalik.  -   Na- 

hotki Kvebek muzeyida bo'lsak?

-   Xo'jamning  ruxsatlari  bilan,  -   dedi  Kon­

sel,  -   to'g'risini  aytsam,  o'zimizni  Somerar  meh- 

monxonasida deb his etyapman.

-   Do'stlarim,  -   dedim  men,  -   Kanadada  ham, 

Fransiyada  ham  ema&siz,  balki  suv  sathidan  ellik 

metr pastroqda suzayotgan «Nautilus»dasiz.

-   Bu  gapni  xo'jam  aytganlaridan  keyin  isho- 

nishga  to'g'ri  keladi,  -   deb  javob  berdi  Konsel,  -  

ammo  rostini  aytsam,  bunday  salon  mendaqa  fla- 

mandiyalikni ham hayratga soladi!

-   Istaganingcha hayratlanishing mumkin, og'ay- 

ni.  Ayni vaqtda vitrinalarga ham bir  qarab  qo'y  -   u 

yerda  senga  o'xshagan  tasnifchi  uchun  ish  topilib 

qoladi.

132

---

Tasniflashga  kelganda,  Konselni  qayta  undash- 

ning hojati yo‘q  edi.  Vitrinalar ustiga  engashib,  ta- 

biatshunoslar tilida allanimalar deb g‘o‘ldiray bosh­

ladi: sinf, turkum, turkumcha, oila, nasi, tur...

Shu orada konxiologiya bilan ishi bo'lmagan Ned 

Lend  kapitan  Nemo  bilan  uchrashuvimni  va  undan 

kimligini,  qayerlik  ekanini,  qayoqqa  ketayotganini, 

bizni  qanaqa  chuqurliklarga  olib  tushishini  bilgan- 

bilmaganimni surishtira boshladi.

Kanadalik javobimni  ham  kutmasdan  ketma-ket 

savollar yog‘dirib tashladi.

U  gapirib  bo'lgach,  bilganlarimni  birma-bir 

so'zladim va men undan,  shuningdek,  bu vaqt ichi- 

da ko'rgan-bilganlarini so'radim.

-   Hech  narsa  eshitganim  ham,  ko'rganim  ham 

yo‘q,  -   deb javob berdi kanadalik.  -  Hatto kema ko- 

mandasidan ham hech kimni  uchratmadim.  Balki u 

ham elektrdandir.

-  Elektrdan?..

-   Xudo  haqqi,  bunga  ishonsa  bo'ladi...  Ammo 

ayting-chi,  janob  professor,  -   so'radi  Ned  Lend  ol- 

dingi  niyatidan  qaytmay,  -   bu  kema  ekipajida  ne­

cha  kishi  bor?  0 ‘n  kishimi,  yigirmatami,  elliktami, 

yuztami?

-  Bir narsa deya  olmayman, Ned.  Menga qarang, 

«Nautilus»ni  qo‘lga  olish yoki  undan  qochib  ketish 

to ‘g‘risidagi  fikrni  miyangizdan  chiqarib  tashlang. 

Bu  kema  hozii^gi  zamon  texnikasining  mo'jizasi 

va  men  uni  sinchiklab  ko‘zdan  kechira  olmasam 

butun  umrim  bo‘yi  pushaymon  bo‘lib  yurardim. 

Ko‘plar  biz  bilan  sizga  mo'jizalar  orasida  sayohat 

qilib  yurish  imkoniyatimiz  borligigagina  ham  ha- 

vasi  kelgan  bo'lar  edi.  Xullas,  og'irroq  bo‘lib  yu- 

ring.  Keling,  yaxshisi,  hozircha atrofimizda  nimalar 

bo'layotganini kuzatib boraylik.

133

---

-   Kuzatib  boraylik?  -   qichqirib  yubordi  gar­

punchi.  -   Axir bu  temir  turma  ichida hech  narsani 

ko'rolmaysan kishi!  Biz ko‘r odamga o'xshab yurib- 

miz!

Ned  Lend  gapini  tugatmay  to'satdan  salonga 

zim-ziyo  qorong'ilik  cho'kdi.  Shiftdagi  yog'du  shu 

qadar  tez  o'chdiki,  tim  qorong'ilikdan  birdan  rav- 

shan  yorug'likka  chiqqanda  bo'ladiganday  ko'zla- 

rim og'ridi.

Bizni  yaxshilik  kutyaptimi  yoki  noxushlikmi  -  

bunisini  bilmay,  qimirlashga  ham  botinolmay  qo- 

tib  qoldik.  Biroq  shu  payt  bir  narsaning  sharaqla- 

gan  ovozi  eshitildi,  «Nautilus»ning  temir  devorlari 

surilganday bo'ldi.

-  Tamom bo'ldik,  -  dedi Lend.

Salon  birdan  yorishdi.  Yorug'lik  uning  har  ikki 

tashqi  tomonidan,  devorlardagi  tuxumsimon  tuy- 

nuklardan  tushdi.  Suvning  tubi  elektr  projektor' 

bilan  yoritilgan  edi.  Bizni  dengizdan  ikkita  billur 

dyna  ajratib  turardi.  Boshda  oyna  mo‘rt,  sinib  ke- 

tadi deb bir cho'chib tushdim. Ammo  derazalardagi 

qalin  mis  hoshiyani  ko‘rib  tinchlandim:  u  deraza- 

larni juda mustahkam saqlashi kerak.

«Nautilus»dan  bir  milya  masofadagi  manzara 

bemalol  ko'rinardi.  Qanday  ajoyib  manzara!  Shaf- 

fof  suv  qatlamlarini  yoritib  turgan  elektr  nurlari- 

ning  ajoyib  jilvasini,  goh  soya  tashlab,  mayin  ji- 

mirlab  nim  rang tovlanayotgan  mislsiz  bo'yoqlarni 

ta’riflashga  har  qanday  odam  ham  ojiz  bo'lsa  ke­

rak!..

Dengiz  suvining  tiniqligini  hamma  biladi.  U 

eng  toza  buloq  suvidan  ham  tiniqroq.  Undagi  eri- 

gan va  erimagan  mineral  tuzlar bu  tiniqlikni yana- 

da  oshirib  ko'rsatardi.  Okeanning  ayrim  yerlarida, 

chunonchi Antil orollari atrofida bir necha o'n metr

134

---

chuqurlikdagi  suv  qatlamlaridan  o'zandagi  qum 

zarrachalarigacha yaqqol ko'rinib turadi.

Dengiz  qa’rida  charaqlab  turgan  elektr  yog'du 

«Nautilus»  atrofidagi  suyuqlikni  yoritilgan  suvga 

emas,  balki  suyuq  alanga  selobiga  aylantirganday 

tuyular edi.

Agar  Erembergning,  suvning  chuqur  qatlam- 

lari  yorug'lik  taratadi,  degan  taxminini  to ‘g‘ri 

deb  bilsak,  unda  tabiat  suv  qa’ridagi  aholiga  mis- 

li  ko'rilmagan  go'zal  manzarani  tomosha  qi- 

lishni  in’om  etibdi.  «Nautilus»ning  oynasidan 

yoruglikning  suvdagi  jilosiga  qarab  bunga  imonim 

komil bo'ldi.

Salonning  har  ikki  tomonidan  ko‘z  ko'rmagan 

va tadqiq etilmagan olamga bittadan oyna ochilgan 

edi.  Salondagi  qorong'ilik  tashqaridagi  yoruglikni 

yanada yorqinroq ko'rsatar va biz akvariumning ul­

kan oynasidan qarayotganday edik.

«Nautilus»  xuddi  bir  joyda  to'xtab  turganday 

edi.  Ko'z  oldimizda  suzib  ketayotganimizni  ko'rsa- 

tadigan  bironta  harakatsiz  narsaning  yo'qligidan 

shunday  tuyulardi.  Biroq  ahyon-ahyonda  suvosti 

kemasi  tumshug'i  taratgan  suv  irmoqchalari  ko‘z 

oldimizdan juda katta tezlik bilan o'tib turardi.

Biz  zavq  bilan  hayratga  tushganimizni  qay  so‘z 

bilan  ifodalashni  bilmay  oynaga  yopishgancha 

mahliyo bo'lib turardik.

Birdan Konsel so‘z boshladi:

-   Xo‘sh,  ogaynijon  Ned,  tomosha  qilmoqchi 

edingiz shekilli? Ко ring endi!

-   Juda  a jib,  diqqatga  sazovor,  -   dedi  kanadalik 

bu  g'alati  manzarani  ko'rgach,  o'zining  nafrati  va 

qochish haqidagi niyatini ham unutib.

-   Bu  ajoyib  manzara  shuncha  yo'ldan  kelib 

ko'rishga arzir ekan!

135

---

-  Kapitan Nemoning hayotini endi tushundim!  -  

hayajonlanib  gapirdim  men.  -   U  o‘ziga  maxsus  bir 

olam  yaratib,  uning  mo'jizalariga  mahliyo  bo'lib, 

ulardan bahra olmoqda.

-   Biroq baliqlar qani?  -   so'radi kanadalik,  -   ba- 

liqlar ko'rinmaydi!

-   Sizga baribir emasmi, Ned?  -   javob berdi Kon­

sel.  -  Axir ularni bilmaysiz-ku.

-   Bilmaysiz  deganingiz  nimasi?  Axir  men  ba- 

liqchiman-ku!  -  hayajonlanib qichqirdi Ned Lend.

Ikki  do'st  o'rtasida  bahslashuv  boshlandi.  Ular- 

ning  ikkisi  ham  baliqlarni  bilishardi-yu,  ammo  har 

biri o'zicha.  Hammaga ma’lumki, baliqlar umurtqa- 

lilar  turkumining birinchi  sinfini  tashkil  etadi.  Fan 

ularni juda aniq belgilab berdi:  «Sovuq qonli,  jabra- 

sidan  nafas  oladigan va  suvda  yashashga  moslash- 

gan». Baliqlar ikki sinfchaga bo'linadi: qiltanoqlilar,  , 

ya’ni  orqa  suyagi  qiltanoqli  umurtqadan  iboratla- 

rkva  kemirchaklilar,  ya’ni  orqa  suyagi  kemirchakli 

umurtqalilardan iborat bo'lganlari.

Ehtimol,  kanadalik  baliqlarning bunaqa  bo'lini- 

shini  eshitgandir  ham,  ammo,  shubhasiz,  Konsel 

bu  haqda  anchagina  ko'p  narsa  bilardi.  Ned  bilan 

do‘stlashib  qolgani uchun unga ba’zi  narsalarni  as- 

toydil ma’lum qilish maqsadida aytdi:

-  Do'stim Ned, siz baliqlarga dahshat solasiz,  siz 

epchil va dovyurak baliqchisiz. Hayotingizda dengiz 

jonivorlarini  ko'plab  tutgansiz.  Ammo  men  garov 

o'ynayman,  siz  ularni  qanday tasniflashni  tasaw ur 

ham etolmaysiz.

-   Bekorlarni  aytibsiz,  -   dedi  juda  jiddiy  ohang- 

da kanadalik.  -   Baliqlar yeb bo'ladigan va yeb bo‘l- 

maydiganlarga bo'linadi.

-  Bu yeb toym aslar tasnifi, -  deb kuldi Konsel, -

136

---

qani,  ayting-chi,  qiltanoqli  baliqlar  bilan  kemir- 

chaklilar orasidagi farqni bilasizmi?

-  Bilsam ham a jab emas.

-   Shu sinflarning qismlarga bo‘linishini-chi?

-  Yo‘q, bundan xabarim yo‘q!

-   Unday  bo'lsa  quloq  soling,  Ned,  unutmang. 

Qiltanoqli  baliqlar  olti  guruhga  bo'linadi.  Birinchi 

guruhi  tikantukli  baliqlar  bo'lib,  ularning  yuqo- 

ri  jag'i  yaxlit  qimirlaydi  hamda  taroqsimon  jabrasi 

bor.  Bu  guruh  o‘n  besh  oilani,  ya’ni  bizga  ma’lum 

bo'lgan  barcha  baliqlarning  to'rtdan  uch  qismini 

o‘z  ichiga  oladi.  Oddiy  olabug'a  baliq  shu  guruh- 

ning namunasidir.

-  Ancha mazali baliq,  -  deya luqma tashladi Ned 

Lend.

-   Ikkinchi  guruhi,  -   deb  so'zini  davom  ettirdi 

Konsel,  -   teshik  pufaklilar.  Ularning  qorin  suz- 

gichlari  qorinlarining  tagida,  ko'krak  suzgichla- 

rining pastida bo'lib, yelka  suyaklariga birikmagan.

, Bu  guruh  besh  oilani  o‘z  ichiga  oladi  va  bularga 

chuchuk suvda yashaydigan baliqlarning ko'pchiligi 

kiradi.  Zogora  baliq  va  cho'rtanbaliq  shu  oilaning 

namunasidir.

I 

-   F fu ,-  dedi  kanadalik  irganganday,-  chuchuk 

suvda suzadigan baliqlarni yoqtirmayman.

-   Uchinchi  guruhi,  -   dedi  Konsel,  -   yumshoq 

tuklilar  bo'lib,  ularning  qorin  suzgichlari  ko'krak 

suzgichlarining tagida va bevosita yelka suyaklariga 

birikkan bo‘ladi. Bu guruhda to'rt oila bor. Bu guruh 

namunasi qalqon baliqdir.

-   Mana  bu  ajoyib  baliq!  -   deya  xitob  qildi  gar- 

punchi baliqlarga  hamon faqat taom nuqtayi  naza- 

ridan yondashib.

-   To'rtinchi  guruh,  -   uning  gapiga  e’tibor  ber- 

may  davom  ettirdi  Konsel,  -   faqat  ilonbaliqlar  oi-

137

---

lasidan  iborat  bo'lib,  ularning  tanasi  cho'zinchoq, 

qorin  suzgichlari yo'q,  qalin hamda ko'pincha  shil- 

liq teri bilan qoplangan.

-  Bemaza, -  deya luqma tashladi garpunchi.

-   Beshinchi  guruhi,  -   dedi  Konsel,  -   taram- 

taram  jabralilar.  Ularning  jag'lari  yaxlit  qimirlaydi, 

ammo jabralari uning aylanasi bo'ylab taram-taram 

bo'lib,  ikkitadan  joylashgan.  Bu  guruhda  faqat  bir- 

gina tikanlilar oilasi bor. Uning namunasi otbaliq.

-  Ffu, yaramas!  -  xitob qildi kanadalik.

-   Oltinchisi  va  so'nggisi,  -   dedi  Konsel,  -   tu- 

tash  jag'lilar  bo'lib,  ularning  jag'  suyaklari  jag' 

oralig'iga qimirlamaydigan bo'lib  birikkan va  tang- 

layning  ko'tarilgan  joyi  bosh  suyak  bilan  birikkan. 

Bu  guruhda  ikki  oila  -   qattiqterililar  va  tirjaygan- 

toshlilar bor. Namunasi  -  oybaliq.

-   Qozonni  faqat  bulg'ay  oladigan  baliq,  -   deb 

qo'shib qo'ydi kanadalik.

-   Gaplarimga  tushundingizmi,  og'ayni?  -   deb 

sb'radi dono Konsel.

-   Hech  baloni  tushunmadim,  Konsel,  -   deb  ja­

vob  berdi  garpunchi.  -   Ammo  davom  ettiravering: 

siz aytayotgan gaplar juda qiziqarli.

-   Kemirchakli  baliqlar  sinfchasiga  kelganda,- 

deya  vazmin  davom  ettirdi  Konsel,  -   shuni  aytish 

kerakki, u bor-yo'g'i uch guruhni o'z ichiga oladi.

-  Qancha oz bo'lsa, shuncha yaxshi,  -  dedi Ned.

-   Birinchisi,  dumaloq  og'izlilar,  ya’ni  jag'i  bir 

butun aylana bo'lib birikkan, jabralari esa ari iniday 

ilma-teshik bo'lib  ochiladi.  Bu guruhda  faqat birgi- 

na oila bor. Namunasi -  ilonbaliq.

-  Yomon baliq emas,  -  dedi Ned Lend.

-   Ikkinchi  guruhi  -   akulalar  va  skatlar1  bo'lib,