Suv ostida sakson ming kilometr

1 

Statika -

 nazariy mexanikaning bir bo‘limi.

120

---

-   «Nautilus»ning  dengiz  tubiga  cho'ka  olishida 

uning vaznini  qancha  oshirish  kerakligini  aniqlash 

uchun  men  yuqoridagi  suv  qatlamlarining  og'irligi 

ta ’sirida  turli  chuqurliklarda  hajmni  qanchalik  ka- 

maytirish lozimligini bilishim kerak edi.

-  Bu to ‘g‘ri, kapitan.

-   Suvning  siqilishini  inkor  etib  bo'lmasa-da, 

lekin  shuni  aytish  kerakki,  bu  siqilish  juda  chek- 

langan  miqdordadir.  So'nggi  ma’lumotlarga  qara- 

ganda,  chindan  ham  bosim  bir  atmosfera  oshgan- 

da,  ya’ni  o'ttiz  fut  chuqurlikda,  o‘n  milliondan 

to 'rt yuz  o'ttiz  olti  qismi  siqiladi.  Suvga  ming m etr 

cho'kkanda hajmni qancha kamaytirish hisobini ba- 

landligi  ming metrli  suv ustuni bosimiga,  ya’ni yuz 

atmosfera bosimiga  qarab  olish kerak.  Shunday qi- 

linganda  hajmni  kamaytirish  natijasi  yuz  mingdan 

to 'rt  yuz  o'ttiz  olti  bo'ladi.  Binobarin,  kema  vazni 

odatdagi bir ming besh yuz tonnadan bir ming besh 

yuz olti-yu yuzdan ellik to'rtgacha ko'payishi kerak. 

i Shunday qilib, vaznni olti-yu yuzdan ellik to 'rt to n ­

na oshirish talab etiladi.

-  Hammasi bo‘lib-a?

-   Hammasi  bo'lib,  janob  Aronaks,  bu  hisobni 

tekshirib  chiqish  ham  unchalik  qiyin  emas.  Sirasi- 

ni  aytsam,  menda  yuz  tonnali  zapas  rezervuarlar 

bor.  Bular yordamida  men  juda  katta  chuqurliklar- 

ga cho'ka  olaman.  Suv sathiga ko'tarilish uchun bu 

rezervuarlami  suv  ballastidan  bo'shatishning  o'zi 

kifoya.  Bordi-yu  «Nautilus»ning  o'ndan  bir  qismi- 

ni  suvdan tashqariga  chiqarmoqchi bo'lsam,  undan 

butun rezervuarlami bo'shatishim  kerak.

Aniq  raqamlarga  asoslangan  bu  fikrlarga  qarshi 

bir nima deyishim qiyin edi.

-   Hisob-kitoblaringizga  qo'shilaman,  kapitan,  -  

dedim  men.  -   Darvoqe,  uning  to'g'riligi  har  kuni

121

---

amalda tasdiqlanib turgach, bahslashib o'tirishning 

o‘zi kulgili bir hoi bo'lur edi. Ammo menda yana bir 

shubha tugildi.

-   Qanday shubha?

-   Kemangiz  ming m etr chuqurlikka  cho'kkanida 

uning  korpusi  yuz  atmosfera  bosimga  duch  kela- 

di.  Binobarin,  agar  siz  shu  chuqurlikda  kemangizni 

yengillatib  olish va  suv betiga chiqish uchun rezer- 

vuarlarni  bo'shatmoqchi  bo'lsangiz,  unda  rezer- 

vuarlardan suvni siqib chiqaradigan nasoslar har bir 

kvadrat santimetrga yuz kilogrammdan qo'shimcha 

qarshilikka  uchraydi.  Bu  esa  nasoslardan  shunday 

kuch talab etadiki...

-   Buni  faqat  elektr  bajarishi  mumkin,  -   deya 

so'zimni bo'ldi  kapitan  Nemo.  -  Yana  qaytaraman, 

professor,  mening  mashinalarimning  kuchi  deyarli 

cheklanmagan. «Nautilus»ning nasoslari juda kuch­

li.  Undan  chiqqan  suv  ustunlari  «Avraam  Linkoln» 

palubasiga  sharsharaday  tushganini  ko'rganda, 

bunga  ishongan  bo'lishingiz  kerak.  Shunisi  ham 

borki,  batareyalar  ortiqcha  zo'riqmasligi  uchun 

men  qo'shimcha  rezervuarlardan  bir  yarim  ming- 

dan  ikki  ming  metrgacha chuqurlikka  tushmoqchi 

bo'lsamgina  foydalanaman.  Agar  bordi-yu  miyam- 

ga  okeanning  eng  chuqur  joylariga  -   uning  sathi- 

dan  sakkiz-o‘n  ming  metrga  tushish  fikri  tug'ilsa, 

ancha  murakkabroq,  ammo  ayni vaqtda  shunchalik 

ishonchli usullarni qo‘llayman.

-  Qanaqa usullarni, kapitan?

-   Buni  tushunib  olishingiz  uchun  aw al  men 

«Nautilus»ni qanday boshqarishni aytishim kerak.

-  Men buni sabrsizlik bilan kutyapman.

-   Kemani  o'ngga  va  chapga  yoki  boshqacha  qi­

lib  aytganda,  gorizontal  tekislikda  yo'naltirish 

uchun  men  kema  tu m sh u g i  ostida  o'rnatilgan  od-

122

---

diy ruldan foydalanaman. Bu rul shturval va shturt- 

roslar  yordamida  harakatga  keltiriladi.  Ammo 

«Nautilus»ni,  shuningdek,  tik  tekislik  boylab  -  

yuqoridan  pastga  va  pastdan  yuqoriga  qarab  ham 

yo'naltirish  mumkin.  Bu  vaterliniya  yoniga  bema- 

lol  harakatlana  oladigan  qilib  o'rnatilgan  ikki  qa- 

not  yordamida  amalga  oshiriladi.  Bu  qanotlar  tik 

yo'nalishda  ham  tez  harakat  qiladi  va  ular  kema­

ning ichidan richaglar yordamida harakatga keltiri­

ladi.  Qanotlar tag to'singa parallel qilib qoyilganda 

«Nautilus»  gorizontal  yo'nalishda  suzadi.  Parrak- 

lar  yordamida  oldinga  harakat  qilayotgan  «Nauti­

lus»  shu  qanotlarning  qanchalik  egilganiga  qarab 

yo  diagonal  boylab  pastga  tushadi  yoki  diagonal 

boylab yuqoriga ko'tariladi, aytib qoyay, bu diago­

nal uzunligi tamomila menga bogliq. Buning ustiga 

agar men ko'tarilish tezligini  oshirmoqchi  bo'lsam, 

vintni  to'xtatam an  va  suv bosimi  «Nautilus»ni  vo- 

dorod to'latilgan aerostatday tik yuqoriga siqib chi- 

qaradi.

-   Qoyil,  kapitan!  -   xitob  qildim  men.  -   Ammo 

suvga cho'kib turgan «Nautilus» ko‘r-ko‘rona bosh- 

qarilsa kerak, albatta.

-   Sira  unday  emas.  Rulni  boshqaruvchi  kishi 

«Nautilus»ning tum shug'ida palubadan oldinga tur- 

tib chiqqan hujrada o'tiradi. Bu hujraning illumina- 

toriga ikki tomoni qabariq qalin oyna solingan.

-   Shunday  kuchli  bosimga  bardosh  bera  oladi- 

mi?

-   Ha.  Biror  narsa  tegib  ketsa  juda  m o'rt,  ayni 

vaqtda  juda  mustahkam  billur  qoyilgan.  Bir  ming 

sakkiz yuz oltmish to'rtinchi yili Shimoliy dengizda 

elektr yog'dusida  baliq  ovlanayotganda yetti  milli- 

metrli billur plastinkalar o‘n olti atmosfera bosimga 

dosh  bergan  edi.  Men  ishlatayotgan  oynaning  qa-

123

---

linligi  o‘rta qismida yigirma bir santimetrga yetadi, 

ya’ni bular men aytgan plastinkalardan o'ttiz marta 

qalin.

-   Tushundim.  Ammo  ko'ra  olish  uchun  qo- 

rong'ilikni  yoritish  kerak,  binobarin,  men  hayron- 

man, qanday qilib qorong'i chuqurlarda...

-  Rul boshqaruvchining hujrasi oldida juda katta 

elektr reflektor o'rnatilgan,  -  deya mening so'zimni 

bo'ldi  kapitan  Nemo,  -   uning  nurlari  suvni  yarim 

milyagacha yoritib boradi.

-   Ofarin,  ming  ofarin,  kapitan!  Endi  men 

olimlar  o'rtasida  g‘ulg‘ula  solgan  o'sha  badnom 

«narval»ning  elektr  quyoshi  nimaligini  tushun­

dim.  Ha,  aytganday,  ruxsat  bersangiz  bir  narsani 

so'ramoqchi  edim:  «Nautilus»ning  «Shotlandiya» 

bilan butun dunyoga shov-shuv solgan to'qnashuvi 

tasodifan sodir bo'lganmidi?

-   Juda  tasodifan,  professor.  To'qnashuv  sodir 

bo'lganda  men suv sathidan  ikki  m etr pastda  suza-

' yotgan  edim.  Ammo  hech  qanday  falokat  yuz  ber- 

maganini o‘sha zahotiyoq ko‘rdim.

-   Juda  to ‘g‘ri.  «Shotlandiya»  eson-omon  port- 

ga  yetib  oldi.  «Avraam  Linkoln»  bilan  uchrashu- 

vingiz-chi?

-   Janob  professor,  Amerika  flotining  bu  eng 

yaxshi  kemasiga  o ‘zim  ham  achinaman,  ammo  u 

menga hujum qildi va men himoyaga o'tishga maj- 

bur  edim.  Lekin  kemani  menga  hujum  qilish  im- 

koniyatidan  mahrum etdim,  xolos,  u  shikastlangan 

joyini  yaqin  oradagi  portda  osonlik  bilan  tuzatib 

olishi mumkin.

-   O,  kapitan,  -   xitob  qildim  men,  -   «Nautilus» 

darhaqiqat ajoyib kema!

-  Ha, professor, -  hayajonli ohangda javob berdi 

kapitan  Nemo.  -   Men uni  o‘z  farzandimday yaxshi

124

---

ko'raman.  Okean sathida suzayotgan kemalar ming 

xil  xavf-xatarga  yo'liqishi  mumkin.  Har  bir  tasodif 

ularga  falokat  keltirishi  mumkin.  Ammo  bu  yer­

da,  dengiz  qa’rida  inson  hech  narsadan  qo'rqmasa 

ham  bo'ladi.  Bosimdan  pachoq  bo'lib  ketishidan 

cho'chimaydi  -   negaki  bu  kema  korpusi  temirdan 

ham  mustahkam.  Uning chayqalishidan  «charchay- 

digan»  takelaji1 yo'q.  Shamol yulib  ketishi  mumkin 

bo'lgan yelkanlar yo'q.  Portlab  ketish xavfi bo'lgan 

qozonlar  ham  yo'q.  Yong'in  xavfsiz,  chunki  uning 

yog'och  qismlari  yo'q.  U  to'qnashuvlardan  ham 

qo'rqmaydi,  chunki  okean  qa’rida  yolg'iz  o'zi  su- 

zadi.  Bo'ronlar  ham  qo'rqinchli  emas,  negaki  oke­

an  sathidan  bir  necha  m etr  chuqurlikda  hamisha 

to'la  osoyishtalik  hukmron.  Siz  ajoyib  degan  kema 

ana shunaqa,  professor! Agar ixtirochi hamisha  o'z 

kemasiga  injener-konstruktorga  nisbatan  ko'proq, 

injener-konstruktor esa kapitanga nisbatan ko'proq 

ishonishi  rost  bo'lsa,  mening  birato'la  ham  kema 

! ixtirochisi,  ham  konstruktori,  ham  kapitan  sifatida 

«Nautilus»ga  qanchalik  cheksiz  ishonch  bilan  qa- 

rashimning sababini tushunsangiz kerak!

Kapitan Nemo juda ko'tarinki ruhda gapirar edi.

I 

Ko'zlarida  chaqnab  turgan  yolqin,  jonli  hara- 

katlari  uni tam om an  o'zgartirib yuborgan edi.  Men 

o'zimni to'xtata  olmadim va kapitan Nemoga biroz 

g'alati tuyulishi mumkin bo'lgan savol berdim:

-   Demak,  sizning  injenerlik  m a’lumotingiz  bor 

ekan-da?

-   Ha,  -   deya  javob  berdi  u.  -   Men  yer  yuzida 

yashagan  paytimda  London,  Parij  va  Nyu-Yorkda 

o'qigan edim.

-  Xo'sh, bu ajoyib suvosti kemasini qanday qilib 

yashirincha qura oldingiz?