A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

5 .2 .  Arab  tilidagi  manbalarning  xususiyatlari
Arab  tilida  yaratilgan  tarixiy  asariar yoki  yozma  yodgorliklar quyidagi 
umumiy  xususiyatlaiga  ega.  Ular  garchi  arab  tilida  yozilgan  bo'lsa-da, 
barchasida umumiy tarixni qamrab olishga, ya’ni tarixni jahon tarixi sifatida 
idrok  etishga,  talqin  qilishga  intilish  alohida  sezilib  turadi.  Bu  manbalar 
uchun  ilk  tarixiy  asar va  namuna  sifatida  “Q ur’oni  karim”  olinadi.
Kitoblar  ichida  tarixchilar  o'zlarining  “Q ur’oni  karim ” ,  hadislar  va 
“ Payg'ambarlar  qissalari” ,  diniy  rivoyatlami  yaxshi  bilishini  namoish 
etishga va ulaidagi mashhur va m a’lum voqea, hodisa, rivoyat, aqidalardan 
unumli  foydalanishga  intilganlar.
Arab  tilidagi  yozma  manbalarning  eng  qadimgilari,  asosan  mumtoz 
yozuv  turlaridan  kufiyda  ''Q ur’oni  karim”  va  tafsir,  hadislar  nasx,  suls 
yozuvlarida bitilgan.  XV asrdan  so'ng  iste’molga  nasta’liq  yozuvi  kirgan. 
Alohida  farmon  va  hujjatlar ta ’liq  yozuvida  bitilgan.
Tarixiy  asariar  mazmuni  va  tarkibiga  kelganda  shuni  aytish  kerakki, 
ularda  matn  an ’anaviy Alloh  hamdi  -   tahm id,  payg'ambarimiz  na’tlari, 
to'rt  sahoba  yoki  sahobai  roshidin  ta ’rifi  kelib,  undan  so'ng  asar  kimga 
bag'ishlangan  bo'lsa,  odatda  ular  yuksak  lavozimdagi  shaxslar  yoki 
hokimlar  bo'lgan,  o'sha  homiylarga  bag'ishlov-maqtov  yoziladi  va  ana 
shundan  keyin  kamtarin  muallif  o'zi  haqida,  qanday  asar 
yo zm oqchi 
ckanligi,  uning  nomi  va  asaming  ixcham  mazmuni  yoki  zamonaviy  til 
bilan  aytilsa,  annotatsiyasi  bayon  etiladi.
42

---

Asaming  oxiridagi  xotima  -   kolofonda  esa,  m uallif  asarini  tugatib
• 
ni  uchun  Allohga  shukronalar  keltirib,  m azkur  qo'lyozm a  asar  va 
uning ushbu  nusxasi,  ko'chirilish joyi  va  tarixi,  xattoti  haqida  m a’lumot 
keltiriladi.  Tarixiy  asarlarda  keltiriladigan  “Q ur’oni  karim ”  oyatlari  va 
“ Hadisi sharif”  namunalari, odatda asosiy m atndan ajratib, boshqa siyoh 
bilan  va  ko'pincha  boshqa  yozuv,  xat  turi,  masalan  kufiy,  nasx  yoxud 
suis  yozuvida  boshqacha  siyoh  bilan  bitilib,  alohida  ziynatlanadi.
Tarixiy asarlar qo'lyozmalari o ‘z davri an ’analariga mos ravishda charm 
muqova  -  jildlarga  olingan,  kitob  boshlanishi  shams,  unvon,  sarlavha, 
zarvaraq naqshlari bilan, matn o'rtalarida lavha naqshlarva mo'jaz rasmlar 
bilan bezatilgan.  Nam una sifatida Beruniyning “Osor ul-boqiya” asarining 
m o'tabar qo'lyozmasini  ko'rsatish  mumkin.
Umuman,  arab  tilida  yurtimiz  tarixiga  oid  m anbalar  bilan  tanishib 
ulaming ham son jihatidan ko'pligi, ham ilmiy saviyasi juda yuqori ekanligi 
guvohi  bo'lam iz.  G archi,  qomusiy  olim im iz  Beruniy  arablarda  tarix 
yaratish  an’anasi  juda  qadimiy  va  boy  emasligini  haqli  ravishda  qayd 
etgan  bo‘lsa-da,  arab  xalifaligi  shakllanganidan  so'ng,  yunon,  eron, 
yahudiy va nasroniy tarix a n ’analaridan  ijobiy va  ijodiy foydalangan arab 
va,  asosan  arab  tilida  ijod  etuvchi  muarrixlar  ham   arab  xalqlari,  ham 
arab xalifaligi  hududiga  kirgan  yoki  unga qo'shni  bo'lgan  xalqlar tarixini 
yozishga  juda  katta  hissa  qo'shdilar.  Shuning  bilan  biiga,  yurtimizdan 
yetishib  chiqqan  tarixchilarim iz  ham   arab  tilida,  ayniqsa  Beruniy, 
Sam’oniy,  Shahobiddin  Nisoviy  kabi  tarixchilar  ajoyib  asarlar  yaratib 
arab  tilidagi  tarix  ilmi  taraqqiyotiga  munosib  ulush  qo'shdilar.  Ya’ni, 
arab tilidagi  manbalami  o'rganish  hali  o 'z  dolzarbligini  yo'qotgani  yo'q. 
Ular xalqimiz boy  merosining ajralmas qismi  bo'lib,  o'tmishdagi  yuksak 
taraqqiyotimiz  guvohidir.
Ushbu  darslikda  arab tilida  bitilgan  yurtimiz  tarixiga oid  eng  muhim 
yozma  manbalar to'g'risida  ixcham  va qisqa  m a’lumot  berishga  intildik. 
Chunki  tarixim izning  bu  qatlam i,  y a’ni  arab  tilida  V II-X IV   asrlar 
davomida yaratilgan yozma manbalar hali  mukammal o'rganilgan deyish 
qiyin.  Bu  kelgusi  manbashunoslar  oldidagi  sharafli  vazifa.  Albatta,  biz 
keltiigan  yoki  zikr  etgan  asarlar  nomlari  bilan  arab  tilidagi  manbalar 
ro'yxati  ch eg aranlanm ay d i,  yoxud  tug am ayd i,  am m o  bakalavriat 
talabalarida  um umiy  tasa w u r  hosil  qilish  uchun  kifoya  qiladi,  deb 
hisoblaymiz.