A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

5 .3 .5 .  «Zafarnomayi  Temuriy*
“ Z a fa rn o m a y i  T e m u riy ” ,  “ F a th n o m a y i  s o h ib q iro n iy ” ,  “ Tarixi 
jahonkushoyi  T em uriy”  yoki  “ Z afam o m a”  nom i  bilan  m ashhur bo'lgan 
asam ing  muallifi  o 'z  davrining yirik tarixchisi  Sharafuddin Ali Yazdiydir. 
U,  asli  Eronning  Yazd  viloyatidagi  Taft  qishlog'idan  bo'lib,  turli  fan 
soh alarin i  egallagan  edi.  S h u n in g   u ch u n   ham   A lisher  N avoiy  uni 
“ Sharafudin  davlat  va  d in ” ,  ya’ni  din  va  davlat  sharafi  deb 
t a ’riflagan.
Sharafuddin  Ali  Yazdiy  Fors  viloyatining  hokimi  Tem uriy 
Ibrohim  
Sulton  (1415—1435)  saroyida xizmat  qilgan.  U  ilm -fan  homiysi 
bo'lm ish 
m azkur  shahzodanigina  em as,  balki  S hohruhning  ham  z o 'r 
h u rm a t- 
e ’tiborini  qozongan  edi.
198

---

S h arafu d d in  
Ali  Yazdiy  1442-yili  S hohruhning  nabirasi  va  Sultoniya, 
O azvin,  Ray 
ham da  Q um   hokim i  Sulton  M uham m ad  (1 44 2-14 46 )n in g 
taklifi  b ilan  
Q um ga  keldi  va  sh a h z o d an in g   xizm atiga  kirdi.  S u lton  
M u h am m a d  
1446-yili  S hohruhning  o g 'ir  kasalligidan  foydalanib,  isyon 
k o 'ta rd i, 
H am adon  ham da  Isfahonni  bosib  oldi,  Sherozni  qam al  qildi. 
S hohruh  unga 
qarshi  q o'shin  tortti.  S ulton  M uham m ad  Shohruh  bilan 
ochiq ja n g  
qilishdan qo'rqib toqqa q o ch d i1.  S hohruh  Sulton  M uham m ad 
bilan  y a q in  
b o 'lg a n   k ish ila rn i,  sh u n in g d e k ,  m ahalliy  sayy id lard an  
b irm unchasini 
isyonda  ishtirok  etishda  ayblab  hibsga  oldi  va  ko'plarini 
o 'lim g a 
m ahkum   qildi.  O 'sh an d a  hibsga  olinganlar  orasida  Sharafuddin 
Ali  Y azdiy 
ham   b o r  edi.  Faqat  M irzo  A bdullatifning  (U lug'bekning 
to ’n g 'ich   o 'g 'li) 
aralashuvi  bilan  S harafuddin  Ali  Yazdiy jazodan  qutulib 
qoldi.  S h a h z o d a  
uni  S am arqandga,  otasi  huzuriga  jo 'n a tib   yubordi. 
S harafuddin  Ali 
Yazdiy  S am arqandda  bir  yil  cham asi  istiqom at  qildi  va 
fikrim izcha, 
Ulug'bekning ilmiy izlanishlarida ishtirok etgan bo'lishi  kerak. 
S h o h ru h   v a fo tid a n  
(1447)  keyin  1449-yilda  S harafuddin  Ali  Yazdiy 
Xurosonga qaytdi 
va Sulton  M uham m adning ruxsati bilan yana o 'z  vatani 
T aftg a  q a y tib  
bo rdi  va  u m rin in g   oxirgi  qism in i  u zlatd a  k ec h ird i. 
S harafuddin  Ali 
Yazdiy  1454-yili  vafot  etdi.
“Z afam om a”  asosan  N izom uddin  S hom iyning  shunday  nom li  asari 
asosida 
zo 'rb ad iiy  m ahorat  bilan yozilgan.  Lekin,  Sharafuddin Ali Yazdiy 
N izom uddin 
Shom iy asarida bayon etilgan  voqealarning ba’zilariga yangi 
tarixiy 
m anbalar  asosida  aniqliklar  kiritdi,  uni  yangi  isbot  va  dalillar 
bilan  boyitdi. 
A m ir T em um ing shaxsiyati  va  uning  faoliyatidagi  qaram a- 
qarshiliklar, 
ya’ni  bir tom o n d an   q attiq q o 'l  ekanligi,  ikkinchi  tom o nd an 
esa 
M ovarounnahrdagi tarqoqlikka barham   berib,  markazlashgan davlatga 
asos  solganligi 
birm uncha  to 'g 'ri  va  haqqoniy  yoritilgan.
Sharafuddin  Ali  Yazdiy  asarining  zo 'r  qimmati  shundaki,  unda  Mo'g'ul 
imperiyasining 
tarkibida tashkil topgan Oltin O'nda,  Elxoniylar davlati, Chig'atoy 
ulusi, 
shuningdek  M ovarounnahm ing  Chingizxon  zam onidan  to  T em ur 
davlatining 
paydo bo'lishigacha bo'lgan ijtimoiy-siyosiy tarixi qisqa tarzda yoritib 
berilgan. 
Asaming bu qismi “Tarixi jahongir”, yoki “ Muqaddimayi Zafamoma” 
nomi 
bilan  ataladi  va  1419-yili  yozib tamomlangan.
Z a f a m o m a ” 
asarining  asosiy  qism i,  m uallifning  dastlabki  rejalariga
о  ra,  uch 
q ism  
-   m aqoladan  iborat  b o 'lm o g 'i,  birinchi  qism da  A m ir 
em ur 
tarix i, 
ikkinchi qismda Shohruh  M irzo va nihoyat,  uchinchi qismda
Shoh^  h'  ЫГУИ  c ^ am ;ls'  vaqt  o 'tg ac h .  1447-yili  S ulto n   M uham m ad  yana  Forsni  egalladi. 
Ahiii  Ш  1 
so’ng  (1447-yil  12  m art)  X urosonni  q o 'lg a  kiritdi.  lekin  1451-yili  inisi
qosim   Bohurdan  ycngildi  va  uning  am ri  bilan  qa tl  ctildi.
199

---

ushbu  asar yozishning tashabbuskori  Ibrohim   Sultonning  davrida  o'tgan 
voqealar bayon etilishi  mo'Ijallangan edi.  Lekin, biz hozir asam ing birinchi 
q ism igagina  egam iz,  xolos.  U n in g   ik k in ch i  va  u ch in c h i  qism lari 
saqlanm agan.  Ehtim ol,  ikkinchi  va  uchinchi  qismlari  yozilm ay  qolgan 
b o 'lsa  kerak.  “ Z afarn o m a”  asarining  asosiy  qism i  1425-yilda  yozib 
tam om langan.
Asam ing  qo'lyozm a  nusxalari  k o 'p,  xorijiy  m am lakat  kutubxonalari, 
xususan  Toshkentda  O 'z R   FA  Sharqshunoslik  institutida  uning  yigirma 
to 'rt  nusxasi  bo'lib,  ulam ing  ikkitasiga  (И н в.  №   3440  va  №   4472)  XV 
va  XVII  asrlarda  rasmlar ishlangan.  “ Z afarn o m a”  asari  m atni  Hindiston 
(1 8 8 5 -1 8 8 8 ),  Eron  (1957)  va  1972-yili  A .O '.O 'rinb oy ev  to m onidan 
T oshkentda  chop  qilingan.  Asar  ikki  m arta  o'zb ek  tiliga,  ingliz,  fransuz 
va  turk  tillariga  taijim a  qilingan.  U ndan  ayrim   parchalar  ingliz  hamda 
rus  tillarida  bosilgan.
“ Z afarn o m a”  asarining  m uqaddim asi  term a  taijim asi  va  10  yilgi 
M ovarounnahr  voqealari  bayoni  O .Bo'riyev  to m onidan  taijim a  qilinib,
1996-yili  n ashr  qilindi.  K itobning  O 'z b ek isto n   va  M arkaziy  Osiyo 
m am lakatlari tarixini  o'rganishdagi  ilmiy aham iyati juda  katta.  Keyincha 
yaratilgan  tarixiy  asarlarga  bu  kitobning  ta ’siri  yaqqol  seziladi.