Asarining lisoniy xususiyatlari

Tarixiy  so‟zlar.  Jamiyat  о‗sib-о‗zgarib  borar  ekan,  ijtimoiy-iqtisodiy, 

madaniy-ma‘naviy  hayotdagi  ba‘zi  tushunchalar  tamomila  eskirib,  amaliyotdan 

chiqib  ketadi.  Badiiy  asarda  muayyan  davr  voqealari  tasvirlanar  ekan,  ana  shu 

davrga  oid  bо‗lgan  eski  tushunchalarga  murojaat  qilmaslikning  aslo  iloji  yо‗q. 

Tilshunoslikda bunday tushunchalarni ifodalaydigan sо‗zlar «arxaik sо‗zlar» va 

«istorizm  –  tarixiy  sо‗zlar»  degan  nomlar  ostida  umumlashtiriladi.  Tilning 

hozirgi  davri  uchun  eskilik  bо‗yog‗iga  ega  bо‗lgan  til  birligi  arxaizm  deb 

yuritiladi. «Arxaizm  о‗zi nomlayotgan voqelikni anglatuvchi leksik birlik bilan 

yonma-yon  yashaydi.»

5

  Arxaizmlar  badiiy  matnda  tasvirlanayotgan  davr 

voqeligini  real  tasvirlash,  asarning  tarixiylik  ruhini  ta‘minlash  maqsadida 

qо‗llaniladi.  Asarda  jinoyatchilarning  majlislari,  yig‘inlari  arxaizm  bilan 

berilganiga  juda  ko‘p  o‘rinda  ko‘zimiz  tushadi:  ―O‘ychi  o‘yiga  yetguncha, 

tavakkalchi  uyiga  yetadi‖,  deganlariday,  hozir  ―Nima  qilsam  ekan?‖  deb 

mashvarat  quradigan  vaqt  emas.‖  (V  kitob,  701-b.);  ―Asadbekning 

kutilmaganda  qozixonaga  kirib  kelishi  Qozini ham,  Qamariddin, uning  o‘g‘lini 

ham dovdiratib qo‘ydi.‖ (IV kitob, 290-b.).  

Hozirgi kunda uchramaydigan, faqat 

tarixiy  narsa  yoki  voqea-hodisalarning  nomini  bildiruvchi  so`zlar  istorizm 

(tarixiy so'zlar) deyiladi. Istorizmning arxaizmdan farqi shundaki, bugungi kunda 

o`sha  tarixiy  voqelikning  o`zi  ham,  uni  anglatuvchi  boshqa  leksik  birlik  ham 

bo`lmaydi,  demak  istorizm  o`zi  ifodalayotgan  hodisaning  yagona  nomidir. 

Masalan:  amin,    mingboshi,  noyib,  mirza,  ellikboshi  kabilar  badiiy  matnda 

                                                           

5

 Sayfullayeva R., Mеngliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M. va boshq. Hozirgi o‘zbеk adabiy tili. – T.: FTM, 

2009.

 

---

19 

ishlatilganda  kitobxon  ijtimoiy  boshqaruv  tizimi  bilan  bog`liq  tarixiy  voqelikni 

ko`z oldiga keltiradi. T.Malik ―Shaytanat‖ qissasida o`zbek xalqining mustaqillik 

uchun kurashga qaratilgan  milliy ozodlik harakati voqealari haqida  ham bayon 

qiladi,  bunda  u  tarixiy  so`zlardan  o`tmish  voqeligini  real  tasvirlash  maqsadida 

ishlatadi: ―Turkiston kerakkim muxtoriyat bo`lsun, muhokama shariyalar barpo 

bo`lsun.  ...  Ammo  mullalar  syezdi  Turkistondan  askar  olinmoqg`a  qaror 

beribdur,  deb  ilmodan  balki  ba‘zilar  norozi  bo`lur  deb  boshqa  syezdga  muquf 

qo`yildi‖  (I  kitob,  208-b.).  Yana  bir  misolga  e‘tiborimizni  qarataylik;  ―Moziy 

tiliga  ko‘chirilsa,  ular  -  qo‘mondonidan  ajralgan  asirlar.  Asirlarning  taqdirini 

esa  hamisha  g‘olib  amirlar  hal  etganlar.‖  (III  kitob,  658-b.).  Adib  jinoyat 

olamini  kichik  bir  saltanat  sifatida  takidlagani  uchun  ham  to‘daboshisi 

o‘ldirilgan  guruhni  tarixga  qiyos  aylab,  qo‘mondonidan  ajralgan  asirlarga 

o‘xshatgani    bejiz  emasligini  ko‘ramiz  (―Agar  ta‘bir  joiz  bo‘lsa,  Asadbek 

shaytanat  olamining  ―o‘zga  davlat‖  rahbari,  yigitlar  esa  ―mag‘lub 

mamlakat‖ning  fuqarolari  edilar‖).  ―Hovuz  polvon  ―Hoy  mirob,  ovqat 

berasizmi yo yo‘qmi?‖ deb baqiradi. Ikki-uch yil ichida u Mahmudning bobosi 

bilan do‘stlashib, shunday hazil qilishga haddi sig‘ib qolgan edi.‖ (II kitob, 396-

b.).