Materiallar

h a r a k a td a g i  jis m g a   t a ’s ir   ettirilg a n   ku ch  
y o 'q o lm a y d i:  a g a rd a  j i s m   h a r a k a ti  q a rsh ilik k a   u c h ra m a sa ,  и  a b a d iy   d a ­
vo m   eta d i,  degan  g ‘ oyani  ilg a ri  suradi.  Ib n   S ino  o 'z in in g   «D onishnom a» 
asarida  y u k la rn i  k o ‘ taradigan  va   q o ‘ z g ‘ atadigan  u sku n a la r  haqida  f i k r   y u ri- 
ta d i.  A l- X o r a z m iy   «F anlar  k a liti»   n o m li  k ito b id a   m e x a n ik a   b ilim la rig a   a lo - 
h id a   bob  a jra td i.
V I I —V I I I   asrlardan  b o sh lab   is lo m   d in i  k e n g   y o y ilg a n   m a m la k a tla rd a  
m asjid,  madrasa,  m aqbara  singari  m a h o b a tli  b in o la r  q u rilis h i  a vj  o la d i.  Sharq 
m a m la ka tla ri, ju m la d a n ,  0 ‘ rta   O siyo d a  b u n y o d   e tilg a n   q a d im iy   m e ’ m o rc h ilik  
y o d g o rlik la rid a   gum baz,  m in o ra ,  a yla n m a   z in a ,  peshtoq,  ra vo q ,  m uqam as 
kabi  m u ra kka b   q u rilm a la r  q o ‘ lla n ilg a n .  T a b iiy k i,  b u nday  b in o la rn i  q u ris h  
uchun  m u h a n d is,  m e ’ m o r  va  ustalardan  katta  b ilim   va  m ahorat  talab  e til­
gan.  Q a d im iy   b in o la m in g   shakl  v a   oM cham lari  asrla r  m o b a y n id a   ta k o m il- 
lashib  b o rd i.  B u x o ro d a   m in o ra y i  K a lo n   n o m i  b ila n   a ta lu v c h i  dunyoga  dongM 
ketgan  u lk a n   m in o ra   bor.  M in o ra   a so sin in g   d ia m e tri  9  m ,  b a la n d lig i  50  m, 
k u rs is i  (s o k o li)  q irra d o r  b oM ib,  m in o ra n in g   d ia m e tri  y u q o rig a   qarab  in - 
g ic h k a la s h ib   b o ra d i.  M in o ra   1 1 2 7 -y ild a   m u h a n d is   va   m e ’ m o r  B a q o   to m o n i­
dan  bunyod  e tilg a n.  M in o ra   s h a k lin in g   m a te ria lla r  q a rs h ilig i  n u q ta y i-n a z a ri- 
dan  m aqbul  to m o n i  shundan  ib o ra tk i,  u n in g   ham   v e rtik a l,  ham  g o riz o n ta l 
k u c h la r  ( z ilz ila   va  sham ol)  ta ’ s irig a   b a rd o s h lilig i  y u q o ri  darajadadir.  B u n - 
dan  tashqari  u n in g   sh a kli  s iq ilis h g a   te n g   q a rs h ilik   k o 'rs a tu v c h i  jis m   s h a k li- 
ga  ya q in   ke la d i.  X u lo s a   q ilib   aytganda,  q a d im iy   m e ’ m o r c h ilik   o b id a la rin i 
asrlar  osha  b iz n in g   d a vrim izg a ch a   y e tib   k e lis h i  b o b o k a lo n   m e ’ m o rla r  va 
usta  b in o k o rla rn in g   a m a liy   q u rilis h   m e xa n ika sid a n   ch u q u r  h a bardor  ekan- 
lik la rid a n   d a lo la t  beradi.
Sharq  o lim la rin in g   d u n yo   fa n i  o ld id a g i  b u y u k   x iz m a tla ri  yana  shundan 
ib o ra tki,  u la r  qad im g i  yu n o n   o lim la rin in g   ilm iy   m erosini  saqlash  va  uni  ijo d iy  
o ‘ rganish  b ila n   b ir  qatorda  u n i  o ‘ z  asarlari  b ila n   yanada  b o yitg a n la r.  A n a   shu 
boy  meros  k e y in c h a lik   tu r li  yoM lar  b ila n   G ‘ a rb iy   Y evropaga  k ir ib   bordi.
M e x a n ik a n in g   endigi  riv o ji  U y g ‘ onish  d a v rid a   Y e vropaga  k o ‘ chdi.  B u 
d a vr  m exanikasi  buyuk  o lim la r  Leon a rd o   da  V in c h i,  S tevin,  K o p e m ik ,  K ep­
ler,  G a lile y   v a   N ’y u to n la m in g   olam sh u m u l  asarlari  va  ix tiro la ri  b ila n   b o y id i,

---

m a te ria lla r  q a rs h ilig i  va  q u rilis h   m exanikasiga  d o ir  b irin c h i  k ito b   o ‘ sha  d avr- 
da  y a ra tild i.  K ito b n in g   nom i  «Jkki  yangi  fan  h aqida  suhbatlar  va  m atem atik 
isb o tla r»   deb  atalib,  m u a llifi  flo re n s iy a lik   o lim   G a lile o   G a lile y   edi  (1 564— 
1642).  1678 -yild a   y ir ik   in g liz   o lim i  R obert  G u k   (1 6 3 5 -1 7 0 3 )  o ‘ z in in g   mash­
h u r  q o n u n in i  k a s h f  etdi,  ya ’ n i  ch o ‘ z ilis h   qanaqa  b o ‘ lsa,  kuch  ham  shunaqa 
b o 'la d i,  deb  ta ’ rifla y d i  m u a llif.  H o z irg i  ib o ra la r  b ila n   aytganda,  defonnatsiya 
kuchga  to ‘ g ‘ ri  p ro p o rsio n a ld ir.  H o z irg i  zamon  m a te ria lla r  q a rs h ilig in in g   de- 
y a rli  barcha  nazariya  va  u s u lla ri  ana  shu  o d d iy  qonu n g a   asoslanadi.
X V I I I  
asrda  sanoatning  keng  riv o jla n is h i  ilm -fa n   o ld ig a   yangi-yangi  vazi- 
fa la r  q o ‘y d i.  X I X   asrda  te rn ir  yoM Iarning  paydo  b o ‘ lis h i,  k o 'p rik la r  va  y ir ik  
sanoat  b in o la rin in g   qad  k o ‘ tarishi  m a te ria lla r  q a rs h ilig in in g   yanada  riv o jla n - 
ishiga  tu rtk i  boMdi.  B u   va  bundan  k e yin g i  d avrlarda  m a te ria lla r  q a rs h ilig i­
n in g   riv o jla n is h ig a   chet  e llik   o lim la rd a n   D ala m b e r,  Lagranj,  K u lo n ,  Lame, 
Sen-Venan,  E yler,  M a k s v e ll,  M o r,  M y u lle r-B re s la u   va   boshkalar,  rus  o lim - 
laridan  D .  I.  Juravskiy,  F.  S.  Y a sin skiy,  N .  A .  B e le ly u b s k iy ,  V .  G.  Shuxov, 
V .  L .  K ir p ic h e v ,  L .  R.  P ro s k u ry a k o v ,  A .  N .  K r ilo v ,   I.  G .  B u b n o v , 
B .  G.  G a ly o rk in ,  k e y in c h a lik   I.  M .  R a b in o vich ,  V .  Z .  V la so v,  K .  S.  Z a vrie v, 
A .  F.  S m irnov,  N .  I.  B ezuxov,  V .  V .  B o lo tin ,  A .  V .  D a rk o v   va  boshqalar 
katta  hissa  q o ‘ shdilar.  M a te ria lla r  q a rs h ilig i  o g ‘ ir   y u k in i  k o ‘ tarishda  o ‘ zbek 
o lim la ri  ham  chetda  tu n n a d ila r:  ular  dunyo  o lim la ri  bila n   yonm a-yon  tu rib  
fa n n in g   o g ‘ i r   m ashaqqatlarini  yengishda  h a m k o r  boM dilar.
N a z a riy   m e xa n ika   va  m a te ria lla r  q a rs h ilig i  k u rs la rid a n   o ‘ zbek  tilid a   b i­
rin c h i  d a rs lik   yaratgan  o lim   akadem ik  М .  T .  O ‘ ro z b o e v   o ‘ zbek  m e x a n ik la - 
rin in g   otasi  h iso b la n a d i.  U sto zn in g   safdoshi  a k a d e m ik   X .  A .  R a x m a tu llin  
u m rin in g   o x irig a c h a   M o s k v a   D a v la t  U n iv e rs ite tid a   talabalarga  saboq  berdi. 
O ‘ zbekistonda  k ib e rn e tik a n in g   ta ra q q iy o ti  a k a d e m ik   V .K .  Q o b u lo v n in g   nom i 
b ila n   cham barchas  b o g ‘ liq d ir.  Z ilz ila la r  te z-te z  s o d ir  b o ‘ lib   tu ra d ig a n   biz- 
n in g   re s p u b lik a m iz d a   z ilz ila b a rd o s h   k o n s tru k s iy a la r  ustida  o lib   b o rila y o t- 
gan  is h la m in g  a h a m iy a ti  naqadar  katta  e k a n lig i  s ir  einas.  B u  so haning  o ‘ tk ir  
b ilim d o n i  aka d e m ik  T .  R.  R a sh id o v n in g   y e r  o s ti  in s h o o tla ri  seysm ik  mus­
ta h k a m lig i  n a z a riy a s ig a   q o 's h g a n   h issa si  b e h a d d ir.  0 ‘ z b e k is to n   F a n la r 
a ka d e m iy a s in in g   akadem igi  T .  Sh.  S h irin q u lo v n in g   zam in  va   p o y d e v o rla r 
sohasida  o lib   borgan  ilm iy   ta d q iq o tla ri  sobiq  ittifo q   m iq y o s id a   tan  o lingan 
va   u la rg a   yu ksa k  baho  b e rilg a n   edi.
M e x a n ik a   fa n in in g   riv o jla n is h id a   re s p u b lik a m iz   o lim la rin in g   qo'shgan 
h is s a la ri  haqida  1 -ilo va d a   qisqacha  m a ’ lu m o t  b e rilg a n .
M e x a n ik a   fa n in in g   r iv o ji  boshqa  te x n ik   fa n la rn in g   ta ra q q iy o tig a   asos 
b o ‘ ld i  va   xa lq   x o ‘ja lig id a g i  m asalalarni  y e ch ish g a   s h a ro it  ya ra td i.

---

H o z ir g i  d a v rd a   y i r ik   o ‘ lc h a m la rg a   ega  b o M gan  m u ra k k a b   q u r ilis h  
k o n s tru k s iy a la rin in g   y a n g i-y a n g i  tu rla ri  k o ‘ p a y ib   b o rm o k d a .  B u la r  orasida 
y e n g il  v a z n li  fa z o v iy   k o n s tru k s iy a la r  s a lm o q li  o ‘ r in   tu ta d i.  M u ra k k a b  
k o n s tru k s iy a la rn in g   h iso b i  ham  m u ra kka b   boMadi.
O d d iy   konstruksiyalar  h iso b in i  qoMda  bajarish  m u m k in   boMsa,  m urakkab 
konstruksiyalarning  hisobini  elektron  hisoblash  m ashinalarisiz  (E H M )  ta s a w u r 
etib  boMmaydi.  Shu  boisdan,  e n d ilikd a   m ate ria lla r q a rsh ilig id a   kom pyuterlardan 
foydalanish  im k o n in i  beradigan  a n a litik   u sullam ing  ro li  o rtib   borm oqda.
H isoblash  texnikasidan  keng  foydalanish  im k o n in i  beradigan  usullardan 
b iri  m atritsa  u s u lid ir.  M a trits a   h is o b in in g   t i l i   s o n li  hisoblash  m ashinalariga 
juda  qoM  keladi.  M a trits a   u s u lin in g   a fz a llik la rid a n   b iri  shundan  ib o ra tk i,  bun- 
da  b ir  x il  m atritsa  am alidan  fo yd a la n ib ,  tu rli  x il  tiz im la m i  hisoblasa  boMadi.
Is tiq b o lli  usulla rd a n   yana  b iri  c h e k li  e le m e n tla r  u s u lid ir  (C h E U ).  B u  
usulga  k o ‘ ra  y a x lit  jis m   a lo h id a   c h e k li  e le m e n tla rg a   boM ib  c h iq ila d i;  bu 
e le m e n tla m in g   o ‘ zaro  bogManishi  a lo h id a   nuqtalardagi  z o ‘ riq is h la rn in g   o ‘ zaro 
ta ’ s iri  o rq a li  burch a kla rg a ,  fa z o v iy   m asalalarda  esa  -   p a ra lle le p ip e d   y o k i 
te tra e d rla rg a   ta q s im la b   c h iq ila d i.