1-rasm. Armatura po’latini cho’zishga sinashdagi
s
-
sl
diagrammasi
a) oqish maydoni bor (yumshoq po’lat)
b) shartli oqish chegarasi bor po’lat
y
- armaturaning fizik oqish chegarasi
u
- armaturaning vaqtinchalik qarshiligi.
Armatura po’latining mustahkamlik va deformatsiyalanish xarakteristikasi
armatura namunasini cho’zilishga sinab va "
s
-
s
" diagrammasini ko’rib o’rganiladi.
Yumshoq po’latdan tayyorlangan armatura diagrammasida oqish chegarasiga ega
bo’lib, bu armaturalar, tortilganda 25% gacha uzayishi mumkin.
Armatura po’latining mustahkamligini oshirish va cho’zilishini kamaytirish
uchun uning tarkibiga uglerod, marganets, kremniy, xrom va boshqalar qo’shiladi.
Agar uglerodning miqdori 0,3-0,5% dan oshsa po’latning qayishqoqligi kamayadi va
payvandlanish yomonlashadi. Marganets po’latning mustahkamligini oshiradi, lekin
qayishqoqligini deyarli kamaytirmaydi. Kremniy po’latning mustahkamligini
oshiradi, lekin payvandlashni yomonlashtiradi. Har bir ligerlovchi qo’shimchaning
miqdori odatda 0,6...2% ni tashkil etadi. Armatura po’latining mustahkamligi unga
termik ishlov berilganda yoki sovuq holda tortilganda sezilarli darajada oshadi.
Termik ishlov berilganda armatura po’lati chiniqtiriladi (800-900
S gacha
qizdirib, so’ngra tez sovitiladi), keyin qisman qo’yib yuboriladi (300...400
S gacha
qizdirib, asta-sekin sovutiladi).
Yuqori ligerlangan va termik mustahkamlangan armaturalar qayishqoqlik
etapiga asta-sekin o’tadi, shuning uchun ularning diagrammasida yaqqol ko’rinuvchi
oqish maydoni bo’lmaydi (9.1-rasm,b). Bunday po’latlar uchun shartli oqish
chegarasi belgilanadi. Uning qiymati
0,2
ga teng bo’lib, bu qoldiq deformatsiya
0,2% ni tashkil etgandagi kuchlanishdir, hamda shartli elastiklik chegarasi
0,02
(qoldiq deformatsiya 0,02% ni tashkil etadi) va elastiklik chegarasi
ss
=0,8
0,02
belgilanadi. Armatura po’latining qayishqoq deformatsiyasining qiymatini kuchlanish
s
=(0,8...1,3)
0,2
diapazonda bo’lganda quyidagi empirik bog’lanish orqali aniqlash
mumkin.
spl
=0,25
(
s
/
0,2
-0,8)
3
Armaturani sovuq holda tortishning mohiyati quyidagidan iborat:
Armaturani sovuq holda sun’iy ravishda oqish chegarasidan kattaroq
kuchlanishda tortsak
k
>
u
kristall panjaralarda struktura o’zgarishlari natijasida
armatura po’lati mustahkamlanadi. Armatura qaytadan tortilganda esa
k
kuchlanish
yangi sun’iy ravishda hosil qilingan oqish chegarasiga aylanadi (9.1-rasm,b).
Sovuq holda tortishni yuqori mustahkamlikka ega bo’lgan katta diametrdagi
sterjenlarni olishga yordam beradi.
Armaturaning qayishqoqlik xossalari yuklama ostida ishlayotgan temirbeton
qurilmalarining ishida (sezilarli ta’sir) katta rolь o’ynaydi. Armaturaning mo’rt
(birdaniga) uzilishiga sabab bo’ladi.
Payvandlanish to’r va karkaslar tayyorlashda, ankerlar va har-xil quyma
detallar yasashda muhim rolь o’ynaydi. Termik ishlov berilgan va sovuq holda
tortilgan armaturalarni payvandlab bo’lmaydi, chunki mustahkamlanganlik effekti
yo’qoladi.
Armaturaning reologik xossalari uning o q u v c h a n l i k (polzuchestь) va
r e l a k s a t s i y a s i bilan xarakterlanadi. Armatura polzuchesti kuchlanish va
temperatura ortgan sari ko’payadi.
Relaksatsiya (kuchlanishni kamayishi) armatura sterjenlarida deformatsiya
o’zgarmaganda namoyon bo’ladi. Relaksatsiya armatura po’latining mexanik
xossalariga va uning kimyoviy tarkibiga, tayyorlash texnologiyasiga, qo’llash
sharoitiga bog’liq bo’ladi. Oldindan tortilgan simlar, termik ishlov berilgan armatura
va yuqori ligerlangan sterjenь armaturalarda kuchlanishning yo’qolishi sezilarli
darajada bo’ladi. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, relaksatsiya dastlabki bir necha soatda
tez rivojlanadi, ammo u uzoq vaqt davom etishi mumkin. Relaksatsiya oldindan
zo’riqtirilgan konstruktsiyalar ishiga sezilarli ta’sir qiladi, chunki u oldindan
zo’riqtirish kuchlanishini kamayishiga olib keladi.
Bir necha marta takrorlanuvchi kuch ta’sirida armatura po’latida tortgandan
buzilish holati kuzatiladi va u mo’rt buzilish xarakteriga ega bo’ladi. Armatura
po’latining chidamlilik chegarasi kuchlarni takrorlash soni "n" ga, tsikl
xarakteristikasi
=
min
/
max
ga, beton bilan tishlashish sifatiga, xamda beton
cho’ziluvchi zonasida yoriqlar bor yo’qligiga bog’liq.
Termik ishlov berilgan armaturalar chidamlilik chegarasi nisbatan kamdir.
Armaturaning dinamik mustahkamligi binoga qisqa vaqt ichida katta
intensivlikda kuch ta’sir qilganda namoyon bo’ladi.
Yuqori temperatura ta’sirida metall strukturasi o’zgaradi va armaturaning
mustahkamligi kamayadi. Masalan 400
S gacha qizdirsak A-III klassdagi
armaturaning oqish chegarasi 30% ga, A-1, A-II klasslarni esa 40% ga, elastiklik
moduli 15% ga kamayadi. Temperatura 350
S dan oshganda konstruktsiyalardagi
armatura polzuchesti sezilarli darajada namoyon bo’ladi.
