Ijtimoiy psixologiya

Niqoblangan egoiz.m-Bu nazariya tarafdorlari n in g ta’kidlashicha, 
altruistik  harakat  qilayotganda  kishi  o‘ziga  baho  berish,  o‘ziga 
bo'lgan  ishonch  yoki  hurm atning  asosida  yotgan  ehtiyojlarni 
qondiruvchi  o‘zidan  qoniqish  va  g‘ururlanish  kabi  hissiyotlarni 
boshidan  kechiradi.  Bu  esa  odamga  juda  katta  psixologik  kuch 
beradi.  Masalan,  eridan  bitta  farzand  bilan  beva  qolgan  yosh 
ayol  turm ushga  chiqmaydi.  Uni  altruist  deymiz.  «Bechora  bolasi 
uchun  gulday  hayotini  qurbon  qildi»,  deb  qo‘llab-quvvatlaymiz. 
Lekin  chuqurroq  tahlil  qilinsa,  asosiv  sabab:  ona  turm ushga 
chiqsa  va  o‘gay  ota  bolasiga  yomon  munosabatda  bo‘lsa,  birinchi 
navbatda  onaning  o ‘zi  bezovta  bo‘ladi,  qiynaladi.  Ya’ni  altruis­
tik  xulqning  asosi  olzining  xotirjamligini  ta ’m inlashdir.  (F ar­
zand  xursand  b o isa,  o ‘zi  xursand  bolladi,  xotirjam  b oiadi.)  Yoki 
boshqa  bir  misol.  Talaba  uy vazifasini  bajarmagan  o‘rtog‘iga  daf- 
tarini  ko‘chirish  uchun  berib  turdi.  Bu  bilan  u  go‘yoki  o ‘rtog‘iga 
m anfaat  kutmagan  holda  yaxshilik  qildi,  lekin  buning  asosida 
shu  o‘rtog‘i  uchun  sevimli  bo‘lish  istagi  yotmaydi,  deb  ham   aytib 
bo‘lmaydi.
Ikkinchi  nazariya  tarafdorlari  birinchi  nazariyaga  alternativa 
sifatida chiqishadi  va  ular altruistik  xulqning  asosida  hech  qanday 
manfaatdorlik  yotmaydi,  degan  fikrni  ilgari  surishadi.  Ular altru­
istik  xulqni  tushuntirishda  quyidagicha  nuqtayi  nazarlarni  tak lif 
etishadi:
1.  Empatiya  nazariyasi.  Bunda  altruistik  xulqdagi  kishi  tabiiy 
holatda,  o‘zi  ham   anglam agan  holda  boshqalar  uchun  qayg'urish 
va  g‘amxo‘rlik  qilishga  moyil  bo‘ladi.  Bunday  odam lar  qiynala- 
yotgan  kishilarni  ko'rsa,  o ‘z-o ‘zidan  altruistik  xulqni  namoyon 
qiladilar.
2.  Ijtimoiy  m e’yortiv  nazariya.  Bu  nazariya  tarafdorlari- 
ning  fikricha,  kishi  ijtimoiy  rol  va  ijtimoiy  m e’yorlarni  yaxshi

---

o‘zlashtirganlari  uchungina  altruistik  xulqni  namoyon  qiladi. 
Bunday odam lar sirasiga  ayniqsa  m a’lum   bir  dinga  e ’tiqod  qiluv- 
chilar,  jam iyatda  mavjud  bo‘lgan  m a’lum  bir  qadriyatlarga,  ijti­
moiy m e’yorga qat’iy amal  qiluvchilar kiradi.  М.:  Transportda o‘zi 
charchagan  yoki  kasal  bo‘lsa-da,  o‘zidan  kattaga  joy  bo‘shatish, 
kim ningdir yukini  ko‘tarishib  yuborish  va  h.k.
Bundan  tashqari  altruistik  xulqni  tushuntirishda  quyidagi 
yo‘nalishga  asoslanuvchi  nazariyalar  ham   mavjud.  U lar  altruistik 
xulqning  asosida  qanday mohiyat yotganligiga ko‘ra quyidagilarni 
ajratib  ko'rsatishadi:
A ltruistik  xulqni  namoyon  qilayotganda