zamonasida o‘qib, xat-savodli boiib yetishgan yoshlami o‘z davri
nuqtayi nazaridan har tomonlama kamolotga erishgan kishilar sifatida
tasvirlanishidir.
Garchi o6zbek xalqi og6zaki ijodida maktab va madrasalar taiimini
aqliy tarbiyaning asosi boiishligi darajasidagi roli ko6rsatilmasa ham,
shogirdlari qandaydir ilmi hikmat yaratuvchilar boiib etishmasalar ham,
maktab taiimi orqali aqlli, idrokli, fahm-farosatli, tadbirkor kishilar
boiib yetishganliklari aniqlik bilan talqin qilinadi.
0 6qimishli boiib yetishgan kishilar dunyoviy masalalar yuzasidan
boiadigan munozaralarda yengib chiqadilar, muammo jumboqlami
yechadilar, turli tilsimotlaming sirini tez anglaydilar va ular bilan
muomala qilish yoiini tez belgilay oladilar. G6ayri tabiiy kuchlar -
devlar, ajdarholar va sehrgarlaming humjiga qarshi kurash yoiini
biladilar va h.k.
Shu bilan birga, maktab va madrasa taiimini ko‘rgan asar
qahramonlari zamonasining har tomonlama eng yetuk kishisi sifatida
jismoniy jihatdan sogiom, baquwat, chidamli, qo‘rqmas va botir.
Estetik did va zavqi baland axloqiy pok-xalqparvar, adolatli, kamtar va
saxovatli kishilar sifatida gavdalanadilar. Biroq o4sha davrda umumiylik
kasb qilgan maktab va madrasalarda bolalami qay yo4sinda qitish, qay
darajada ilm berish domlalaming shaxsiy ishi va mudarrislik mahoratiga
bogiiq boiganligini ko6ramiz. Maktab va madrasa taiimining
mazmuni, hatto xat-savod rgatish ham, taiimning tashkiliy shakli
hamda o6qitish usullarida ham mutlaqo birlik yo6q edi. Har bir maktab
domlasi, madarrisi qurbi yetgan bilimi darajasida ish ko6rardi.
Shuningdek, zamonasida yuksak tayyorgarlik va pedagogik
pahoratga ega boigan, maiumotli, o6z kasbini sevgan, bolalar taqdirini
va kelajagini o6ylaydigan, xalq hurmatiga sazovor boigan ustoz-u
domlalaming xizmatlari xalq og6zaki ijodida yuksak baholanadi.
Masalan, «Erali va Sherali» dostonida Erali bilan Sheralining onasi
bolalarini maktabga olib kelib, domlaga o6qitishga topshirarkan:
0 ‘qiniagan oxir b o ia r har, sayoq,
0 6qimagan kishi baayni tayoq.
Domtajon, ilmingdan sadag‘a,
Yaxshilab o‘qiting endi bedroq.
0 ‘qiting xo‘p burro boisin tillari,
Qalamga yarasin nozik qoilari.
Otlanganda ochiq boisin yo‘!lari,
77
Bu ikkisi Qoraxonnmg ullari1 - deydi.
M aium vaqtdan so6ng Qorxona podshoh maktabga kelib, Erali
bilan Sheralini chaqirib, kitob o‘qitib ko‘radi. Bolalari otasiga kitobni
qoyil qilib o‘qib berishadi. Bundan mamnun boigan podshoh:
«Barakalla, ustozingga rahmat! — deb ustoziga ko‘p vazifa va haqi
beradi2«. Shuningdek, Qoraxonning bolalari ham o‘z ustozlaridan
minnatdorchiligini quyidagicha izhor qiladilar:
Bulg‘or elda mast bo‘p yurgan to(ramiz9
O im asak olamda davron suramiz.
H arf 6‘rgatgan biliming otadan ziyod,
Ruxsat bering, bizlar sozga boramiz.
Ko‘p ilmni siz bizlarga bildirgan,
Siz miyani ilm bilan to4ldirgan,
Xursand qilib doim bizni kuldirgan,
Ustoz javob bering sozga borayin.
Boshimizdan o‘tgan qish bilan yozdir,
Ota-enamizdan ulug‘ onlayman sizdi3.
Koiinadiki, xalq va xalq donishmandlari ana shunday domla va
mudarrislarga va ulaming pedagogik mahoratiga katta umid
bogiaganlar. 0 ‘zbek xalq og‘zaki ijodi tahlili bolalaming savodxon va
ilmli boiib yetishishlari faqat maktab domlasi yoki madrasa
mudarrislariga bogiiq boimay, balki o‘quvchi-talabalaming o4ziga ham
bogiiq ekanligini ko‘rsatuvchi muhim didaktik ahamiyatga ega boigan
materiallar ham uchraydi. Masalan, «Davlatmirza» ertagida: «Qadim
zamonda bir qambag6al bor ekan, uning bir o‘g ii boiib, oti Davlatmirza
ekan. Davlatmirza yetti yoshga kirganda uni shu yurtning eng katta
mullosiga shogird qilib beribdilar. Bola juda aqlli, zehnli, ziyrak
chiqibdi, cliidam bilan o6qibdi. 0 ‘n yoshida domla bilan masala
aytishadigan bo6libdi.
So6ng ikki yoshga kirganda u bilan
bahslashadigan bironta ham odam qolmabdi4«, deyiladi.
0 6zbek xalq pedagogikasida:
«Bilmaganni so‘rab o‘rgangan olim,
Do'stlaringiz bilan baham: