Maktabgacha yoshdagi

Eksterotseptorlar.  Ko‘rish sezgilari narsalarga urilishi tu-

fayli qaytarilgan yorug‘lik (elektromagnit) to‘lqinlarning ta‘siri 

nati jasida vujudga keladi. Yorug‘lik to‘lqinlari ko‘z qorachig‘i 

orqali o‘tib, ko‘rish retseptori deb ataluvchi ko‘z to‘r pardasi-

ga (retinaga) ta‘sir etadi. Odam ko‘rish sezgilari orqali narsa-

larning rangi, shakli, fazoviy holati kabilar haqida xabar oladi.

Inson hayoti va faoliyatida eshitish sezgilari katta o‘rin tu-

tadi. Ba’zi jihatlarga ko‘ra u ko‘rish sezgilaridan ham muhim-

roqdir: eshitmaslik bola nutqi va fikrlash faoliyatining rivoj-

lanishida jiddiy g‘ov hisoblanadi. Bizning eshitish apparatimiz 

tovushlarning sekundiga 16–20 ming martagacha tebranishda-

gi xillarini seza oladi. Biz eshitadigan tovushlarni ikki guruhga 

ajratish mumkin: musiqa tovushlari va shovqinlar (qarsillash, 

gumburlash, taqillash, shitirlash).

Teri sezgilari – narsalarning mexanik va issiqlik xossalari 

teri ning sirt qismiga ta’sir qilishi natijasida paydo bo‘ladi. Teri 

sezgisi og‘riq va harorat sezgilariga bo‘linadi. Og‘riq sezgisi juda 

xilma-xil qo‘zg‘atgichlar tomonidan, ular organizmning tirik 

to‘qimalarini buza boshlashi bilanoq paydo bo‘la boshlaydi.

Harorat sezgilari issiq va sovuqni sezishdan iborat. Qo‘l yoki 

tananing boshqa qismi bilan predmetni paypaslab harakat qi-

lish orqali odamda tuyish sezgilari vujudga keladi. Taktil sezgi-

---

114

lar retseptorlari ham terining yuza qatlamida joylashgan nerv 

uchlari dir. Ular qo‘l barmoqlarining uchida va tilda eng zich 

joylashgan bo‘ladi. Taktil sezgilarga biron narsaning tekkanini, 

bosimini va tebranishini sezish kiradi.

Hid bilish sezgilari bizga xushbo‘y hidlardan huzurlanish, 

shuningdek salomatlik uchun zararli narsalardan saqlanish 

imkonini beradi. Hidli moddalarning zarrachalari havo-

ga tarqa lib, burun kavagida, hid bilish hujayralari joylashgan 

shilliq pardalarga kelib uriladi va hid bilish sezgisini hosil 

qiladi. Og‘zimizga olingan moddalarning zarrachalari ta’m 

bilish sezgilarining qo‘zg‘atuvchilari hisoblanadi va ular til, 

tomoq, tanglay, kichik til yuzasida joylashgan nerv uchlariga 

(ta’m bilish kurtaklariga) ta’sir ko‘rsatadi. Ta’m-maza sezgi-

lari 4 xil: shirin, nordon, sho‘r va achchiqni sezish natijasida 

sodir bo‘ladi. Ta’m-maza sezgila rining to‘liq sodir bo‘lishida 

hid bilish sezgisining ahamiyati kattadir. Agar odamning 

dimog‘i hidni sezmasa, yegan ovqatining mazasini bila ol-

maydi.