62
II bob. SHAXS VA FAOLIYAT
2.1. Shaxs psixologiyasi
«Shaxs» tushunchasi psixologiyada eng ko‘p qo‘llaniladigan
tushunchalar sirasiga kiradi. Psixologiya o‘rganadigan barcha
tarmoqlar aynan shu tushuncha atrofida qayd etiladi. Inson
psi xologiyasi bilan qiziqqan har qanday olim yoki tadqiqotchi
shaxs ning jamiyat bilan aloqasini chetlab o‘tolmagan. Abu Nasr
Farobiy, A. Navoiy, Ibn Sino, Beruniy kabi yuzlab sharq allo-
malari ham bu o‘zaro bog‘liqlikning falsafiy va ijtimoiy sirlari-
ni ochishga o‘zlarining eng durdona asarlarini bag‘ishlagan.
Har bir odam konkret shaxs sifatida odamlar qurshovi-
da yashaydi, ma’lum guruh yoki jamoa qurshovida bo‘ladi.
Guruh va jamoalar doim o‘zgarib turadi. Shaxs esa ana shu
o‘zgarishlarga moslashib shu guruhdagi murakkab munosabat-
larga kirishishi kerak. Shaxs ijtimoiy mavjudot bo‘lib odam-
lardan alohida yashay olmaydi.
Odam bolasi individ sifatida dunyoga keladi, o‘z hayotini
davom ettirish uchun tug‘ma, shartsiz reflekslarga, nerv siste-
masining tiplariga ega bo‘ladi. Keyinchalik shu reflekslar asosi-
da ma’lum munosabatlarga kirisha boshlaydi. Biz katta yosh-
dagi odamni ham, chaqaloqni ham, tilni va oddiy malakani
egallay olmaydigan telbani ham individ deymiz. Individ qa-
chonki jamiyatga foydasi tegadigan bo‘lib, odamlar bilan ongli
munosabatda bo‘lgandagina shaxs bo‘la oladi.
Shaxs ijtimoiy munosabatlar yig‘indisidir. Odam bolasi
tug‘ilishidanoq ma’lum biologik belgilarga ega bo‘lib, u ijti-
moiy tajriba orttirish jarayonida shaxs bo‘lib shakllana bosh-
laydi. Shaxs ma’lum jamiyatning a’zosi bo‘lib, shu jamiyat
a’zolari bilan ijtimoiy munosabatlarga kirishadigan konkret in-
sondir. Ke lib chiqishi jihatidan ijtimoiy bo‘lgan, o‘z e’tiqodiga,
qarashla riga, munosabatlariga, baholariga ega bo‘lgan subyekt
shaxs deb ataladi. Odam ijtimoiy jamiyatda, konkret odam-
lar bilan ijtimoiy munosabatlar jarayonida shaxs sifatida tarkib
topa boshlaydi. Har bir kishining shaxsi uning individualligi-
ni vujudga keltiradigan xislatlar va fazilatlar birikuvidan tarkib
63
topadi. Individuallik kishining o‘ziga xosligini, uning boshqa
odamlardan farqini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar birik-
masidir. Indivi duallik temperament va xarakter xususiyatlari-
da, odatlarda, ustun darajadagi qiziqishlarda bilish jarayon-
lariga oid fazilatlar (idrok, xotira, tafakkur, tasavvurlar)da,
qobiliyatlarda, faoliyat ning shaxsga xos uslubida va hokazolar-
da namoyon bo‘ladi. Zikr etilgan psixologik xususiyatlarning
bir xildagi birikmasini o‘zida mujassamlashtirgan inson shaxsi
o‘z individualligi jihatidan betakrordir.
«Individ» va «shaxs» tushunchalari bir-biriga o‘xshash
bo‘lmagani singari, o‘z navbatida, shaxs va individual-
lik ham birlikni tashkil etadi, lekin ular bir-biriga o‘xshash
emasdir. Kishining katta sonlarni «ichida» juda tez qo‘sha
olish va ko‘paytirishi kabi qobiliyati, epchilligi va qat’iyatliligi,
o‘ychanligi va tirnoqlarini tishlash odati, bo‘lar-bo‘lmasga ku-
laverishi va boshqa xislatlari uning individualligi belgisi sifatida
namoyon bo‘ladi. Masalan: epchillik va qat’iylik o‘spirinning
individualligi belgilari bo‘lib, jumladan, u sportda tuman
birinchiligiga da’vogar komandaga qo‘shilmagunga qadar, uzoq
joylarga turistik sayohat paytida u tez oqar va muzdek daryo-
dan kechib o‘tishini ta’minlash vazifasini o‘z zimmasiga olma-
gunga qadar uning shaxsini ta’riflaydigan belgi sifatida yuzaga
chiqmasdan keladi. Kishining individual xususiyatlari ularga
shaxs sifatida mazkur kishi subyekt hisoblangan shaxslararo
munosabatlar sistemasida zarurat tug‘ilguncha ma’lum vaqt-
ga qadar «soqov»ligicha qolib ketadi. Shunday qilib individu-
allik inson shaxsiga xos fazilatlarning faqat bitta jihati bo‘lib
hisoblanadi, xolos. Aynan shu sababli ham, pedagog uchun
ahamiyatli bo‘lgan bolalariga individual yondashishni amalga
oshirish vazifasini ajratib ko‘rsatish kerak. Bu esa bolalar ning
psixologik xususiyatlarni hisobga olishni, yoki bolaning o‘z
tengdoshlaridan nimasi bilan farq qilishi va shu munosabat bi-
lan tarbiyaviy ishni qanday tashkil qilish kerakligini aniqlashi-
ni taqozo etadi. Bolalarning haqiqiy munosabatlar sistemasiga
kiradigan shaxsi hamisha pedagogning diqqat markazida turi-
shi, o‘quvchilarning ma’naviy dunyosini boyitish pedagogning
doimiy vazifasi bo‘lib qolishi kerak.
